ارگری

«لغت نامه دهخدا»

[اَ گِ] (اِخ) سنجاق ارکری یکی از چهار سنجاقی است که ولایت یانیه را تشکیل میدهند و قطعه ای از طوسقه ستان(1) میباشد و آن از طرف مغرب بدریای آدریاتیک یعنی خلیج وندیک و از طرف جنوب به پروزه و از جهت جنوب شرقی به یانیه و از جانب مشرق به کوریجه و از سوی شمال بسنجاق برات محدود و محاط است. اراضی این قطعه بطور کلی کوهستانی و خشک میباشد. فقط صحاری قضای دلونیه که قسمت جنوب غربی این سرزمین را تشکیل میدهد و همچنین دروپولی و وادی رود که از زیر مرکز لوا جاری میشود، منبت و حاصلخیز است. نهر ویوسه، از جنوب شرقی بسوی شمال غربی جریان دارد و قسمت شرقی و شمالی لوا را مشروب میسازد. رودهای چارشوه، لنفاریچه و دشنیجه از طرف راست و رودهای درین و زاغوریا از جانب چپ بنهر نامبرده میریزد. از این قرار قسم اعظم لوا تابع حوضهء دیوسه میباشد، تنها رودهای پاوله و بیستریجه که در صحرای دلونیه جریان دارند بوسیله دریاچه پوترینیتو و مستقیماً بخلیج وندیک ریخته میشود. پوترینیتو مزبور یگانه دریاچه ایست که در صورت حفر و ارتباط بدریا لنگرگاه بسیار خوبی خواهد شد. خرابه های پوترنیتو که یکی از شهرهای بسیار بزرگ و معمور بوده در ساحل این دریاچه مشاهده میشود. ماهی فراوان از این دریاچه صید میکنند. بلندترین کوههای این سنجاق سلسلهء جبال خیماره میباشد که در امتداد تمام ساحل واقع شده و نیز کوههای سوپوت که در مرکز لوا واقع است و همچنین کوههای پوچقوپول و نمرچقه که در بین رودهای درین و ویوسه دیده میشوند و نیز جبال تربشینه که در شمال شرقی تپه دلن واقع شده و نیز در منتهای شمال شرقی این سنجاق یک ناحیه کوهستانی هست. جنگلهای آن خرد و بی اهمیت است ولی چراگاههای فراوان دارد. اهالی گوسفند و بز بسیار پرورش میدهند. قریب 140000 نفوس دارد. 72000 مسلمانان و مابقی نصرانی میباشند و همه از نژاد آرناؤدند. سکان ساحل غربی نهر درین را لاپ و سکان ساحل شرقی نهر مزبور را طوسقه نامند. (قاموس الاعلام ترکی). مردمان آنجا دلیر و جسورند. تا این اواخر در سلک عساکر معاون بودند. رؤساشان ابتدا سپاهی و بعدها سرکرده میشدند. در نتیجهء مساعد نبودن اراضی بفلاحت و زراعت کم میپردازند. اکثراً مسلمانان هنوز هم به شغلهای جزئی نظامی مانند عسکری و ضبطیه گی اشتغال دارند. نصاری در محلخود بتجارت و در استانبول و جاهای دیگر مشغول قصّابی و سبزی فروشی و باغبانی و نظائر آن هستند. در این لوا 444 قصبه و قریه و مزرعه و 223 مسجد و 3 مدرسه و 215 مکتب مختلف و 2 رشدیه و 40 تکیه و 527 کلیسا و دیر و 7 دباغخانه و 55 پل موجود است. محصول آن عبارت است از: حبوبات و انواع میوه هائی که در حوالی پرمدی(2) بعمل می آید، و نیز روغن و پنیر و دیگر محصولات حیوانی و توتون و صنایع محلیهء قابل ذکری ندارد. صادرا�� و وارداتش از اسکلهء آی سراندوس و آلونیه و همچنین بوسیلهء کوریجه از سلانیک وارد و خارج میشود. سنجاق ارگری به هفت قضا منقسم است: 1- قضای ارگری. 2- قضای دلونیه. 3- قضای خیماره. 4- قضای قورولش. 5- قضای تپه دلن. 6- قضای پوغون. 7- قضای پرمدی. قضای ارگری قضای مرکزی این سنجاق و با قصبه و قرای متجاوره و نواحی دروپولی و لونج شامل 62 قریه میباشد و از طرف شمال به تپهء دلن از سوی مشرق، به پرمدی و پوغون، از جهت جنوب نیز به پوغون و دلونیه و از جانب مغرب نیز به دلونیه و قورولش محدود و محاط است. اهالی دروپولی و لونج عیسوی اند. سکنهء دروپولی بزراعت و مردان لونج بطور کلی در قسطنطنیه و بلاد دیگر بقصابی مشغولند. دو قریهء بزرگ لیبهوه و نپراوپشنه در ساحل راست نهر درین، در دامنهء کوهی واقع شده مدارس و وسایط علمیه بسیار دارد. مخصوصاً لیبهوه که قسم اعظم سکنهء طلاب علوم و قضاه باشند. نفوس این قضا به 30000 نفر بالغ میشود که 12000 مسیحی و باقی مسلمانانند. قضای مزبور 21 مسجد و 60 کلیسا و دیر و 25 مکتب و 5 تکیه دارد. در طرف چپ رود درین و نزدیکی قریهء غورانزی مغارهء وسیع و عمیقی است که درونش پر از آب است و چون برکه ای است و در دوقریهء لابوه و سیلو پاره ای از آثار قدیمه مشاهده میشود. (قاموس الاعلام ترکی).
(1) - ارناؤدستان جنوبی را طوسقه گویند.
(2) - Premeti.