ازنیق

«لغت نامه دهخدا»

[اِ] (اِخ) قصبهء مرکزی در قضای ینی شهر از سنجاق ارطغرل در ولایت خداوندگار. این قصبه در ساحل شرقی دریاچه ای موسوم بهمین نام و در 55 هزارگزی شمال شرقی بروسه و 90 هزارگزی جنوب شرقی استانبول و در 47 هزارگزی مشرق اسکله موسوم به کملیک واقع است. و آن قصبهء ویرانه و کوچکی میباشد که در حدود 1500 سکنه دارد اما در ازمنهء قدیم شهری بزرگ و مشهور بوده بنام نیکیا(1) و دو سور استوار آن هنوز هم در کمال متانت خودنمائی میکند قلعه و دروازه های آن بحال اصلی خود باقی هستند محیط سور طولاً 20 یا 24 و عرضاً 6 هزارگز مسافت را اشغال کرده و قصبهء حالیه را با تمام باغها و مزرعه ها و چمن زارهای اطراف و حوالی در برگرفته و چهار دروازهء قطور دارد یکعده جوامع و مساجد و ابنیهء خیریهء اسلامی در این قصبه مشاهده میشود که اکثر آنها رو بویرانی گذارده و از این رو بخوبی معلوم میشود که در اوایل دولت عثمانی هم این قصبه شهری بزرگ بوده است بزرگترین و زیباترین جوامع شریفهء آن جامع سبز میباشد این بنا را مرحوم خیرالدین پاشا بیادگار گذاشته این جامع نظیر جامعی میباشد که به امر چلبی سلطان محمدخان در شهر بروسه ساخته اند. جامع ازنیق با کاشی های سبز مزین است و آنرا طوری پرداخته اند که در جرگهء بدایع صنعت است و اکنون هم معمور است. دیگر جامع قطب الدین میباشد که پسر پاشای مذکور در فوق، خلیل پاشا بناکرده و نیز جامع محمود چلبی نوهء پاشای آخری است و بالاخره جامع موسوم به اشرف زاده که بنا کردهء خانم مکرمه خاتون میباشد، دو مدرسه هم دارد یکی را سلطان اورخان غازی و دیگری را سلیمان پاشا بناکرده اولی آباد و دائر و دومی ویران است. صاحبان جوامع مذکوره عمارات و ساختمانها هم داشته اند مرقد اشرف زاده عبدالله رومی و خواجه قطب الدین و علاءالدین مصری و حاجی حمزه بک و خیرالدین پاشا و یعقوب پاشا در درون این قصبه واقع شده است. این قصبه بسیار زیباست. اطراف و حوالی آن دارای باغ و باغچه و تپه های سبز و خرم میباشد. چشم اندازهای دلنشین و دلفریبی دارد ولی بعض مردابهای واقع در گوشه و کنار هوای این قطعه را سنگین کرده چشمه ها و چاهها و آبهای جاری بسیار هم مشاهده میشود. شهر ازنیق در ازمنهء قدیمه یکی از بزرگترین شهرهای خطهء بیتینا بوده این شهر را آنتیگون که یکی از وراث و سرداران اسکندر کبیر بوده سه قرن پیش از میلاد بنا نهاده و به آنتیگونیا موسوم کرده بود بعدها لیسیماخوس نام زوجهء خویش نیکه را به این شهر داد پس مشهور به نیکیا شد مسقط الرأس ایپارخوس و دیون کاسیوس که از مشاهیر مورخانند، این شهر بوده است. در تاریخ 325 م. در زمان امپراطور قسطنطین رهبانان مجلس بسیار بزرگی در این شهر منعقد ساخته بوضع مراسم و عقاید اساسی نصرانیت پرداخته اند و باز در تاریخ 787 م. مجلس روحانی دیگری در همین شهر انعقاد یافته بتکفیر بت شکنان پرداختند. سلیمان سلجوقی در 469 ه . ق. ازنیق را ضبط کرده بود بعد از بیست سال مسیحیان از وی استرداد کردند. در سال 1204 م. این سرزمین را بعنوان «دوک نشین نیکیا» به «لویی دبلوا» که یکی از رؤسای مسیحی بود اعطا کردند و در همان اوان بدست «تئودورلاسکاریس» افتاد و این شخص به این قدر قانع نبود و دامنهء تملک خود را تا جهات «کوتاهیه» و «ایاصلوغ» کشانید و دودمان وی قریب 60 سال ازنیق را پای تخت خود قرار دادند و قسطنطنیه در این مدت در دست مسیحیان بود و در سنهء 1261 م. یکی از اعضای دودمان مزبور موسوم به «میخال پالئولوگ» قسطنطنیه را استرداد کرده پایتخت قرار داد.
بالاخره در سنهء 731 ه . ق. در زمان سلطنت سلطان اوزجان غفاری شاهزاده سلیمان پاشا ازنیق را فتح و ضمیمهء ممالک عثمانیه ساخت. در اوایل دولت عثمانی بر رونق و زیبائی آن افزوده شد و مدت مدیدی در زمرهء بلاد معظمه بود ولی بعدها از رونق افتاده روبه خرابی نهاد. لفظ قدیم نیکیا با ایس(2) (ادات ظرف یونانی) مرکب شده ایس نیکیا(3) را بوجود آورد و محرف آن بشکل «ازنیق» در آمده. مساحت ناحیهء ازنیق به 740 هزارگز مربع بالغ میشود و از طرف مغرب به «کملیک» و از جهت جنوب به «یکشر = ینی شهر» و از سوی مشرق به قضای «لفکه» «کیوه» و «آقحصار» و از جانب شمال بقضای «قره مرسل» محدود است. عدهء نفوس آن به 4150 تن بالغ میگردد از این عده فقط 110 تن رومی و همین مقدار ارمنی است بقیه مسلمانند. در داخل ناحیه 16 جامع و 24 مسجد و 2 کلیسا و 36 مکتب و 6000 دونم(4)مزرعه و 71600 دونم جنگل موجود است. (قاموس الاعلام ترکی).
(1) - Nicee.
(2) - Eis.
(3) - Eis Nixiav. (4) - نام مقیاسی مساوی با چهل قدم.