استعاره

«لغت نامه دهخدا»

[اِ تِ رَ] (ع مص) استعارت. بعاریت خواستن چیزی را. (منتهی الارب). عاریت خواستن. (تاج المصادر بیهقی). || تنها شدن. انفراد. یقال: استعور؛ اذا انفرد. (منتهی الارب). || دست بدست گردانیدن چیزی را. (منتهی الارب). || استعاره(1) ادعاء معنی الحقیقه فی الشی ء للمبالغه فی التشبیه مع طرح ذکر المشبه من البین، کقولک: لقیت اسداً و انت تعنی به الرجل الشجاع. ثم اذا ذکر المشبه به مع ذکر القرینه یسمّی استعاره تصریحیه و تحقیقیه نحو: لقیت اسداً فی الحمام. و اذا قلنا المنیه ای الموت انشبت ای علقت اظفارها بفلان، فقد شبهنا المنیه بالسبع فی اغتیال النفوس ای اهلاکها من غیر تفرقه بین نفاع و ضرار فاثبتنا لها الاظفار التی لایکمل ذلک الاغتیال فیه بدونها تحقیقاً للمبالغه فی التشبیه فتشبیه المنیه بالسبع استعاره بالکنایه و اثبات الاظفار لها استعاره تخییلیه و الاستعاره فی الفعل لاتکون الا تبعیه کنطقت الحال. (تعریفات جرجانی).
مؤلف کشاف اصطلاحات الفنون آرد: استعاره؛ در لغت بعاریت خواستن چیزی و نزد فارسیان عبارتست از اضافت مُشبّهٌبه به مشبه. و این خلاف اصطلاح عربیان است (؟). و این بر دو گونه است: یکی حقیقت، دوّم مجاز. حقیقت آن است که مستعار و مستعارٌمنه ثابت و معلوم باشند و آنرا بر دو نَمَط یافته اند: یکی ترشیح، دوّم تجرید. ترشیح آنست که مستعار و مستعارٌمنه ثابت و معلوم باشند و لوازم جانبین را رعایت کنند. مثاله شعر:
ای شاه سخنوران گر از تیغ زبان
تو کام براندی و جهان بگرفتی ...
تیغ مستعار است و زبان مستعارٌمنه. و رعایت لوازم تیغ و زبان نیز کرده است. و تجرید آنست که بیک جانب رعایت لوازم کنند و یکی از موجودات یعنی از اعیان باشد، دوّم از اعراض. مثاله شعر:
زآن شکّر لب که خوردنی نیست
هر لحظه خوریم زهر غُصّه.
شکر مستعار است و لب مستعارٌمنه. اینجا رعایت شکر کرده و غُصّه از اعیان نیست که خورده شود و رعایت غُصّه هیچ نکرده. و مجاز آن است که مشبهٌبه و مُشبَّه هر دو عرض باشند یعنی محسوس حواسّ ظاهره. و یا آنکه از متصورات باشند یعنی محسوس حواسّ باطنه. و یا یکی عرض باشد و دوّم متصور. مثاله شعر:
هر جا که کسیست در جهان خواهم کشت
تا کس سخن عشق نیارد بزبان.
سخن عَرَض است و عشق از آنهاست که آنرا در ذهن تصوّر کنند و سخن و عشق نیز از متصوّرات است که در خارج وجودی ندارند. بدانکه آنچه اینجا از تعریف حقیقت و مجاز ذکر کرده شده بر اصطلاح پارسیانست. و این را مولانا فخرالدّین قواس در کتاب خود آورده است. و این نیز مخالف عربیان است. کذا فی جامع الصّنایع. || و الاستعاره عند الفقهاء و الاصولیین عباره عن مطلق المجاز بمعنی المرادف له. و فی اصطلاح علماء البیان عباره عن نوع من المجاز، کذا فی کشف البزدوی و چلبی المُطول. و ذکر الخفاجی فی حاشیه البیضاوی فی تفسیر قوله تعالی: ختم الله علی قلوبهم و علی سمعهم (قرآن 2/7). استعاره تستعمل بمعنی المجاز مطلقاً و بمعنی مجاز علاقه المشابهه، مفرداً کان او مرکّباً. و قد تخص بالمفرد منه. و تقابل بالتمثیل حینئذ کما فی مواضع کثیره من الکشاف. و التمثیل و ان کان مطلق التّشبیه غلب علی الاستعاره المرکبه. و لامشاحه فی الاصطلاح - انتهی کلامه. و القول بتخصص الاستعاره بالمفرد قول الشیخ عبدالقاهر و جارالله. و امّا علی مذهب السّکّاکی فالاستعاره تشتمل التمثیل. و یقال للتمثیل استعاره تمثیلیه. کذا ذکر مولانا عصام الدّین فی حاشیه البیضاوی. و قد مرّ فی لفظ المجاز ما یتعلّق بذلک. قال اهل البیان: المجاز ان کانت العلاقه فیه غیر المشابهه فمجاز مرسل و الاّ فاستعاره. فالاستعاره علی هذا و هو اللّفظ المستعمل فیما شبه بمعناه الاصلی ای الحقیقی. و لما سبق فی تعریف الحقیقه اللّغویه ان استعمال اللّفظ لایکون الاّ باراده المعنی منه، فاذا اطلق نحو المشفر علی شفه الانسان و ارید تشبیهها بمشفر الابل فی الغلظ فهو استعاره و ان ارید انّه اطلاق المقید علی المطلق کاطلاق المرسل علی الانف من غیر قصد الی التشبیه فمجاز مرسل. فاللّفظ الواحد بالنسبه الی المعنی الواحد یجوز ان یکون استعاره و ان یکون مجازاً مرسلاً باعتبارین و لایخفی انک اذا قلت رأیت مشفر زید و قصدت الاستعاره و لیس مشفره غلیظاً فهو حکم کاذب. بخلاف ما اذا کان مجازاً مرسلاً و کثیراً مایطلق الاستعاره علی فعل المتکلّم اعنی استعمال اسم المشبه به فی المشبّه. و المراد بالاسم ما یقابل المسمّی اعنی اللّفظ لا ما یقابل الفعل و الحرف. فالاستعاره حینئذ تکون بمعنی المصدر. فیصحّ منه الاشتقاق. فالمتکلم مستعیر و اللفظ المشبّه به مستعار و المعنی المشبّه به مستعارمنه و المعنی المشبّه مستعارله. هکذا فی الاطول و اکثر کُتب هذا الفنّ. و زاد صاحب الکشف البزدوی مایقع به الاستعاره و هو الاتصال بین المحلین. لکن فی الاتقان، ارکان الاستعاره ثلاثه مستعار و هو اللفظ المشبّه به و مستعارمنه و هو اللفظ المشبه و مستعارله و هو المعنی الجامع و فی بعض الرسائل: المستعارمنه فی الاستعاره بالکنایه هو المشبه علی مذهب السّکاکی - انتهی. ثمّ قال صاحب الاتقان بعد تعریف الاستعاره بما سبق: قال بعضهم حقیقه الاستعاره ان تستعار الکلمه من شی ء معروف بها الی شی ء لم یعرف بها. و حکمه ذلک اظهار الخفیّ و ایضاح الظّاهر الّذی لیس بجلی او حصول المبالغه او المجموع. مثال اظهار الخفی: و انّه فی اُمّالکتاب (قرآن 43/4). فان حقیقته و انّه فی اصل الکتاب. فاستعیر لفظ الاُمّ للاصل، لانّ الاولاد تنشأ من الاُمّ کما تنشأ الفروع من الاصول و حکمه ذلک تمثیل ما لیس بمرئی حتی یصیر مرئیاً فینتقل السّامع من حدّالسّماع الی حدّالعیان و ذلک ابلغ فی البیان. و مثال ایضاح ما لیس بجلی لیصیر جلیاً: و اخفض لهما جناح الذلّ (قرآن 17/24). فانّ المراد منه امرالولد بالذّلّ لوالدیه رحمهً. فاستعیر للذل اولاً جانب ثمّ للجانب جناح ای اخفض جانب الذلّ، ای اخفض جانبک ذُلاً. و حکمه الاستعاره فی هذا جعل ما لیس بمرئی مرئیاً، لاجل حسن البیان. و لمّا کان المراد خفض جانب الولد للوالدین بحیث لایبقی الولد من الذلّ لهما و الاستکانه متمکناً، احتیج فی الاستعاره الی ما هو ابلغ من الاولی. فاستعیر لفظ الجناح لما فیه من المعانی التی لاتحصل من خفض الجانب. لانّ من یمیل جانبه الی جهه السفل ادنی میل صدق علیه انّه خفض جانبه و المراد خفض یلصق الجنب بالارض و لایحصل ذلک الا بذکر الجناح کالطائر. و مثال المبالغه: و فجرنا الارض عیوناً. (قرآن 54/12)؛ ای فجرنا عیون الارض و لو عبر بذلک لم یکن فیه من المبالغه ما فی الاول المشعر بان الارض کلها صارت عیوناً - انتهی.
فائده: اختلفوا فی الاستعاره أَ هی مجاز عقلی او لغوی. فالجمهور علی انها مجاز لغوی لکونها موضوعه للمشبه به لا للمشبه. و لا لاعم منهما. و قیل انها مجاز عقلی لابمعنی اسناد الفعل او معناه الی ما هو له بتأویل بل بمعنی ان التصرف فیها فی امر عقلی لا لغوی، لانها لم تطلق علی المشبه الا بعد ادعاء دخوله فی جنس المشبه به. فکان استعمالها فیما وُضعت له لان مجرد نقل الاسم لو کان استعاره لکانت الاعلام المنقوله کیزید و یشکر استعاره و ردّ بان الادعاء لایقتضی ان تکون مستعمله فیما وضعت له للعلم الضروری بان الاسد مثلاً موضوع للسبع المخصوص و فی صوره الاستعاره مستعمل فی الرجل الشجاع. و تحقیق ذلک ان ادعاء دخوله فی جنس المشبه به مبنی علی انه جعل افراد الاسد بطریق التأویل قسمین احدهما المتعارف و هو الذی له غایه الجرأه و نهایه القوه فی مثل تلک الجثه و تلک الانیاب و المخالب الی غیر ذلک. و الثانی غیرالمتعارف و هو الذی له تلک الجرأه و تلک القوه لکن لا فی تلک الجثه و الهیکل المخصوص. و لفظ الاسد انما هو موضوع للمتعارف فاستعماله فی غیرالمتعارف استعمال فی غیر ما وضع له. کذا فی المطول. و قال صاحب الاطول: و یمکن ان یقال اذا قلت رأیت اسداً و حکمت برؤیه رجل شجاع یمکن فیه طریقان احدهما ان یجعل الاسد مستعاراً لمفهوم الرجل الشجاع و الثانی ان یستعمل فیما وضع له الاسد و یجعل مفهوم الاسد آله لملاحظه الرجل الشجاع و یعتبر تجوزاً عقلیاً فی الترکیب التقییدی الحاصل من جعل مفهوم الاسد عنواناً للرجل الشجاع فیکون الترکیب بین الرجل الشجاع و مفهوم الاسد مبنیاً علی التجوز العقلی فلایکون هناک مجاز لغوی. الاتری انه لاتجوّز لغهً فی قولنا: لی نهار صائم. فقد حق القول بانه مجاز عقلی ولکن اکثرالناس لایعلمون.
فائده: الاستعاره تفارق الکذب بوجهین: بالبناء علی التأویل و بنصب القرینه علی اراده خلاف الظاهر.
التقسیم: للاستعاره تقسیمات باعتبارات. الاول باعتبار الطرفین ای المستعارمنه و المستعارله الی وفاقیه و عنادیه لان اجتماع الطرفین فی شی ء اما ممکن و تمسی وفاقیه لمابین الطرفین من الموافقه نحو احییناه فی قوله تعالی: او من کان میتاً فاحییناه (قرآن 6/122)؛ ای ضالاً فهدیناه، استعار الاحیاء من معناه الحقیقی و هو جعل الشی ء حیاً للهدایه التی هی الدلاله علی طریق یوصل الی المطلوب. و الاحیاء و الهدایه ممّا یمکن اجتماعهما فی شی ء و امّا ممتنع و تسمی عنادیه لتعاند الطرفین کاستعاره المیت فی الاَیه للضالّ. اذ لایجتمع الموت مع الضلال. و منها ای من العنادیه التهکمیه و التملیحیه و هما الاستعاره التی استعملت فی ضدّ معناها الحقیقی او نقیضه تنزیلاً للتّضاد و التناقض منزله التناسب بواسطه تملیح او تهکم نحو: فبشرهم بعذاب الیم (قرآن 3/21 و 9/34 و 84/24)؛ ای انذرهم، استعیرت البشاره التی هی الاخبار بما یظهر سروراً فی المخبربه للانذار الّذی هو ضدها بادخال الانذار فی جنس البشاره علی سبیل التهکم و کذا قولک رأیت اسداً و انت ترید جباناً علی سبیل التملیح و الظرافه و الاستهزاء. الثانی باعتبار الجامع الی قسمین. لانّ الجامع اما غیر داخل فی مفهوم الطرفین کما فی استعاره الاسد للرجل الشجاع فان الشجاعه خارجه عن مفهوم الطرفین. و اما داخل فی مفهوم الطرفین نحو قوله علیه السلام: خیرالناس رجل یمسک بعنان فرسه کلما سمع هیعه طار الیها. او رجل فی شعفه فی غنیمه له یعبد الله حتی یأتیه الموت. الهیعه؛ الصوت المهیب و الشعفه؛ رأس الجبل و المعنی خیرالناس رجل اخذ بعنان فرسه و استعد للجهاد او رجل اعتزل الناس و سکن فی رأس جبل فی غنم له قلیل یرعاها و یکتفی بها فی امر معاشه و یعبد الله حتی یأتیه الموت. استعار الطیران للعدو و الجامع هو قطع المسافه بسرعه داخل فی مفهومهما. و ایضاً باعتبار الجامع اما عامیه و هی المبتذله لظهور الجامع فیها نحو رأیت اسداً یرمی. او خاصیه و هی الغریبه ای البعیده عن العامه. و الغرابه قد تحصل فی نفس الشبه، کما فی قول یزیدبن مسلمه یصف فرساً بأنه مؤدب و انه اذا نزل عنه صاحبه و القی عنانه فی قربوس سرجه ای مقدم سرجه وقف علی مکانه حتی یعود الیه:
و اذا احتبی قربوسه بعنانه
علک الشکیم الی انصراف الزائر.
عَلکَ؛ ای مضغ و الشکیم؛ اللجام و اراد بالزائر نفسه فاستعار الاحتباء و هو ان یجمع الرجل ظهره و ساقیه بثوب او غیره لوقوع العنان فی قربوس السرج فصارت الاستعاره غریبه لغرابه التشبیه. و قد تحصل الغرابه بتصرف فی العامیه نحو قوله:
اخذنا باطراف الاحادیث بیننا
و سالت باعناق المطی الاباطح.
الاباطح؛ جمع ابطح و هو مسیل الماء فیه دقاق الحصی؛ ای اخذت المطایا فی سرعه المضی. استعار سیلان السیول الواقعه فی الاباطح لسیر الابل سیراً سریعاً فی غایه السرعه المشتمله علی لین و سلاسه و التشبیه فیها ظاهر عامی، و هو السرعه لکن قد تصرف فیه بما افاده اللطف و الغرابه اذ اسند سالت الی الاباطح دون المطی و اعناقها حتی افاد انه امتلات الاباطح من الابل. و ادخل الاعناق فی السیر حیث جعلت الاباطح سائله مع الاعناق فجعل الاعناق سائره اشاره الی ان سرعه سیرالابل و بطؤه انما یظهر ان غالباً فی الاعناق. الثالث باعتبار الثلاثه ای المستعارمنه و المستعارله و الجامع، الی خمسه اقسام. الاول استعاره محسوس لمحسوس بوجه محسوس نحو: اشتعل الرأس شیباً (قرآن 19/4). فالمستعارمنه هو النار و المستعارله هو الشیب و الوجه ای الجامع هو الانبساط الذی هو فی النار اقوی. و الجمیع حسی و القرینه هو الاشتعال الذی هو من خواص النار و هو ابلغ مما لو قیل: اشتعل شیب الرأس لافادته عموم الشیب لجمیع الرأس. و الثانی استعاره محسوس لمحسوس بوجه عقلی نحو: آیه لهم اللیل نسلخ منه النهار (قرآن 36/37). فالمستعارمنه السلخ الذی هو کشط الجلد عن نحو الشاه و المستعارله کشف الضوء عن مکان اللیل و هما حسیان. و الجامع ما یعقل من ترتب امر علی آخر کترتب ظهور اللحم علی الکشط و ترتب ظهور الظلمه علی کشف الضوء عن مکان اللیل و الترتب امر عقلی. قال ابن ابی الاصبع هی الطف من الاولی. الثالث استعاره معقول لمعقول بوجه عقلی. قال ابن ابی الاصبع هی الطف الاستعارات نحو: من بعثنا من مرقدنا (قرآن 36/52). فان المستعارمنه الرقاد ای النوم و المستعارله الموت و الجامع عدم ظهور الفعل. و الکل عقلی. و الرابع استعاره محسوس لمعقول بوجه عقلی نحو: مستهم البأساء و الضراء (قرآن 2/214). استعیر المس و هو صفه فی الاجسام و هو محسوس لمقاساه الشده و الجامع اللحوق و هما عقلیان. الخامس استعاره معقول لمحسوس و الجامع عقلی نحو: انا لما طغی الماء (قرآن 69/11). المستعارمنه التکبر و هو عقلی و المستعارله کثره الماء و هو حسی و الجامع الاستعلاء و هو عقلی ایضاً. هذا هو الموافق لما ذکره السکاکی. و زاد الخطیب قسماً سادساً و هو استعاره محسوس لمحسوس و الجامع مختلف بعضه حسی و بعضه عقلی کقولک: رأیت شمساً. و انت ترید انساناً کالشمس فی حسن الطلعه و نباهه الشأن. فحسن الطلعه حسی و نباهه الشأن عقلیه. و معنی الحسی و العقلی قد مر فی التشبیه. الرابع باعتبار اللفظ الی قسمین. لان اللفظ المستعار ان کان اسم جنس فاستعاره اصلیه کاسد و قتل للشجاع و الضرب الشدید. و الا فاستعاره تبعیه کالفعل و المشتقات و سائر الحروف. و المراد باسم الجنس ما دل علی نفس الذات الصالحه لان تصدق علی کثیرین من غیر اعتبار وصف من الاوصاف و المراد بالذات ما یستقل بالمفهومیه. و قولنا من غیر اعتبار وصف ای من غیر اعتبار وصف متعلق بهذا الذات فلایتوهم الاشکال بان الفعل وصف و هو ملحوظ فدخل علم الجنس فی حد اسم الجنس و خرج العلم الشخصی و الصفات و اسماء الزمان و المکان و الاَله. ثم المراد باسم الجنس اعم من الحقیقی و الحکمی ای المتأول باسم الجنس نحو حاتم. فانّ الاستعاره فیه اصلیه. و فیه نظر، لان الحاتم مأوّل بالمتناهی فی الجود. فیکون متأولاً بصفه و قد استعیر من مفهوم المتناهی فی الجود لمن له کمال جود. فیکون ملحقاً بالتبعیه دون الاصلیه. و اجیب بانّ مفهوم الحاتم و ان تضمن نوع وصفیه لکنه لم یصر به کلیاً بل اشتهر ذاته المشخصه بوصف من الاوصاف خارج عن مدلوله کاشتهار الاجناس باوصافها الخارجه عن مفهوماتها بخلاف الاسماء المشتقه فانّ المعانی المصدریه المعتبره فیها داخله فی مفهوماتها الاصلیه فلذلک کانت الاعلام المشتهره بنوع وصفیه ملحقه باسماء الاجناس دون الصفات. و الحاصل انّ اسم الجنس یدلّ علی ذات صالحه للموصوفیه مشتهره بمعنی یصلح ان یکون وجه الشبه. و کذا العلم اذا اشتهر بمعنی فالاستعاره فیهما اصلیه و الافعال و الحروف لاتصلح للموصوفیه و کذا المشتقات و انما کانت استعاره الفعل و ما یشتق منه و الحرف تبعیه لان الفعل و المشتقات موضوعه بوضعین وضع الماده و الهیئه. فاذا کان فی استعاراتها لاتتغیر معانی الهیأت فلاوجه لاستعاره الهیئه. فالاستعاره فیها انما هی باعتبار موادها فیستعار مصدرها لیستعار موادها تبعیه استعاره المصدر. و کذا اذا استعیر الفعل باعتبار الزمان کما یعبر عن المستقبل بالماضی تکون تبعیه لتشبیه الضرب فی المستقبل مثلاً بالضرب فی الماضی فی تحقق الوقوع فیستعار له ضرب فاستعاره الهیئه لیست بتبعیه استعاره المصدر بل اللفظ بتمامه مستعار بتبعیه استعاره الجزء و کذا الحروف فان الاستعاره فیها تجری اولاً فی متعلق معناها و هو هیهنا ما یعبر عنها به عند تفسیر معانیها، کقولنا من معناه الابتداء و الی معناه الانتهاء. نحو: فالتقطه آل فرعون لیکون لهم عدواً و حزناً (قرآن 28/8). شبه ترتب العداوه و الحزن علی الالتقاط بترتب علته الغائیه علیه ثم استعیر فی المشبه اللام الموضوعه للمشبه به فیکون الاستعاره فی اللام تبعاً للاستعاره فی المجرور. ثم اعلم انّ الاستعاره فی الفعل علی قسمین. احدهما ان یشبه الضرب الشدید مثلاً بالقتل و یستعار له اسمه ثم یشتق منه قتل بمعنی ضرب ضرباً شدیداً. و الثانی ان یشبه الضرب فی المستقبل بالضرب فی الماضی مث فی تحقق الوقوع فیستعمل فیه ضرب فیکون المعنی المصدری اعنی الضرب موجوداً فی کل من المشبه و المشبه به لکنه قید فی کل واحد منهما بقید مغایر للاَخر فصح التشبیه لذلک. کذا افاده المحقق الشریف. لکن ذکر العلامه عضد المله و الدین فی الفوائد الغیاثیه ان الفعل یدل علی النسبه و یستدعی حدثاً و زماناً و الاستعاره متصوره فی کل واحد من الثلاثه. ففی النسبه کهزم الامیر الجند و فی الزمان کنادی اصحاب الجنه و فی الحدث نحو: فبشرهم بعذاب الیم - انتهی. و ذلک لان الفعل قد یوضع للنسبه الانشائیه نحو اضرب و هی مشتهره بصفات تصلح لان یشبه بها کالوجوب و قد یوضع للنسبه الاخباریه و هی مشتهره بالمطابقه و اللامطابقه. و یستعار الفعل من احدهما للاَخر کاستعاره رحمه الله لارحمه و استعاره فلیتبوأ فی قوله علیه السلام: من تبوأ علیّ الکذب فلیتبوأ مقعده علی النار. للنسبه الاستقبالیه الخبریه فانه بمعنی یتبوأ مقعده من النار. صرح به فی شرح الحدیث و رده صاحب الاطول بانّ النسبه جزء معنی الفعل فلایستعار عنها بخلاف المصدر فانه لایستعار من معناه الفعل بل یستعار من معناه نفس المصدر و یشتق منه الفعل، و لایمکن مثله فی النسبه. فالحق عدم جریانها فی النسبه. کما قاله السید السند.
فائده: قال الفاضل الچلپی: القوم انما تعرضوا للاستعاره التبعیه المصرحه و الظاهر تحقق الاستعاره التبعیه المکنیه کما فی قولک: اعجبنی الضارب دم زید. و لعلهم لم یتعرضوا لها لعدم وجدانهم ایاها فی کلام البلغاء. فائده: لم یقسموا المجاز المرسل الی الاصلی و التبعی علی قیاس الاستعاره لکن ربما یشعر بذلک کلامهم. قال فی المفتاح و من امثله المجاز قوله تعالی: فاذا قرأت القرآن فاستعذ بالله (قرآن 16/98). استعمل قرأت مکان اردت القرائه لکون القرائه مسببه من ارادتها استعمالاً مجازیاً یعنی استعمال المشتق بتبعیه المشتق منه. کذا فی شرح بعض رسائل الاستعاره. الخامس باعتبار المقارنه بما یلائم شیئاً من الطرفین و عدمها الی ثلاثه اقسام. احدها المطلقه. و هی ما لم یقترن بصفه و لاتفریع ممّا یلائم المستعارله او المستعارمنه نحو عندی اسد. و المراد بالاقتران بما یلائم الاقتران بما یلائم مما سوی القرینه و الا فالقرینه مما یلائم المستعارله فلایوجد استعاره مطلقه. و المراد بالصفه المعنویه لا النعت النحوی. و المراد بالتفریع ما یکون ایراده فرع الاستعاره سواء ذکر علی صوره التفریع و هو تصدیره بالفاء او لا. و ثانیها لمجرده و هی ما قرن بما یلائم المستعارله و ینبغی ان یقید ما یلائم المستعارله بان لایکون فیه تبعید الکلام عن الاستعاره و تزییف لدعوی الاتحاد اذ ذکروا انّ فی التجرید کثره المبالغه فی التشبیه. کقوله تعالی: فاذاقها الله لباس الجوع و الخوف (قرآن 16/112). فان الاذاقه تجرید اللباس المستعار لشدائد الجوع و الخوف بعلاقه العموم لجمیع البدن عموم اللباس. و لذا اختاره علی طعم الجوع الذی هو انسب بالاذاقه. و ا��ما کانت الاذاقه من ملائمات المستعارله مع انه لیس الجوع و الخوف من المطعومات لانه شاعت الاذاقه فی البلایا و الشدائد و جرت مجری الحقیقه فی اصابتها فیقولون ذاق فلان البؤس و الضرّ و اذاقه العذاب شبه ما یدرک من اثر الضر و الالم بما یدرک من طعم المر و البشع. و اختار التجرید علی الترشیح و لم یقل فکساها الله لباس الجوع و الخوف لاّن الادراک بالذوق یستلزم الادراک باللمس من غیر عکس فکان فی الاذاقه اشعار بشده الاصابه لیست فی الکسوه. و ثالثها المرشحه. و تسمی الترشیحیه ایضاً و هی ما قرن بما یلائم المستعارمنه، نحو: اولئک الذین اشتروا الضلاله بالهدی فماربحت تجارتهم (قرآن 2/16). فانه استعار الاشتراء للاستبدال و الاختیار ثم فرع علیها ما یلائم الاشتراء من فوت الربح و اعتبار التجاره ثم انهم لم یلتفتوا الی ما یقرن بما یلائم المستعارله فی الاستعاره بالکنایه مع انه ایضاً ترشیح لانه لیس هناک لفظ یسمی استعاره بل تشبیه محض. و کلامهم فی الاستعاره المرشحه التی هی قسم من المجاز لا فی ترشیح یشتمل ترشیح الاستعاره و التشبیه المضمر فی النفس. و اما عدم التفات السکّاکی فیوهم ما لیس عنده و هو ان المرشحه من اقسام الاستعاره المصرحه اذ التحقیق ان الاستعاره بالکنایه اذا زید فیها علی المکنیه ما یلائمها تصیر مرشحه عنده. کذا فی الاطول.
فائده: قال ابوالقاسم: تقسیمهم الاستعاره المصرحه الی المجرده و المرشحه یشعر بان التجرید و الترشیح انما یجریان فی الاستعاره المصرح بها دون المکنی عنها. و الصواب ان ما زاد فی المکنیه علی قرینتها اعنی اثبات لازم واحد یعد ترشیحاً لها ثم التجرید و الترشیح انما یکونان بعد تمام الاستعاره. فلایعد قرینه المصرح بها تجریداً و لا قرینه المکنی عنها ترشیحاً - انتهی.
فائده: قال صاحب الاطول اذا اجتمع ملائمان للمستعارله فهل یتعین احد للقرینه او الاختیار الی السامع یجعل ایهما شاء قرینه و الاَخر تجریداً قال بعض الافاضل ما هو اقوی دلاله علی الاراده للقرینه و الاَخر للتجرید و نحن نقول ایهما سبق فی الدلاله علی المراد قرینه و الاَخر تجرید و کیف لاوالقرینه ما نصب للدلاله علی المراد و قد سبق احد الامرین فی الدلاله. فلا معنی لنصب اللاحق و الاوجه انّ کلاً من الملائمین المجتمعین ان صلح قرینه فقرینه و مع ذلک الاستعاره مجرده. و لاتقابل بین المجرده و متعدده القرینه بل کل متعدده القرینه مجرده.
فائده: قد یجتمع التجرید و الترشیح کقول زُهیر:
لدی اسد شاکی السلاح مقذف
له لبد اظفاره لم تقلم.
و وجه اجتماعهما صرف دعوی الاتحاد الی المشبه المقارن بالصفه و التفریع و المشبه به حتی یستدعی الدعوی ثبوت الملائم للمشبه به ایضاً.
فائده: الترشیح ابلغ من التجرید و الاطلاق و من جمع ا��ترشیح و التجرید لاشتماله علی تحقیق المبالغه فی ظهور العینیه التی هی توجب کمال المبالغه فی التشبیه فیکون اکثر مبالغه و اتم مناسبه بالاستعاره و کذا الاطلاق ابلغ من التجرید و منبی الترشیحیه علی ان المستعارله عین المستعارمنه لا شی ء شبیه به.
فائده: فی شرح بعض رسائل الاستعاره، الترشیح یجوز ان یکون باقیاً علی حقیقته تابعاً فی الذکر للتعبیر عن الشی ء بلفظ لاستعاره و لایقصد به الا تقویتها کأنّه نقل لفظ المشبه به مع ردیفه الی المشبه و یجوز ان یکون مستعاراً من ملائم المستعارمنه لملائم المستعارله. و یکون ترشیح الاستعاره بمجرد انه عبر عن ملائم المستعارله بلفظ موضوع لملائم المستعارمنه. هذا و لایخفی ان هذا لایخص بکون لفظ ملائم المستعارمنه مستعاراً. بل یتحقق الترشیح بذلک التعبیر علی وجه الاستعاره کان او علی وجه المجاز المرسل اما للملائم المذکور او للقدر المشترک بین المشبه و المشبه به و انه یحتمل مثل ذلک فی التجرید ایضاً و یحتمل تلک الوجوه قوله تعالی: و اعتصموا بحبل الله (قرآن 3/103). حیث استعیر الحبل للعهد فی ان یکون وسیله لربط شی ء لشی ء و ذکر الاعتصام و هو التمسک بالحبل ترشیحاً اما باقیاً علی معناه للوثوق بالعهد او مجازاً مرسلاً فی الوثوق بالعهد لعلاقه الاطلاق و التقیید. فیکون مجازاً مرسلاً بمرتبتین او فی الوثوق کأنه قیل ثقوا بعهدالله و حینئذ کل من الترشیح و الاستعاره ترشیح للاَخر. السادس باعتبار امر آخر الی اربعه اقسام: تصریحیه و مکنیه و تحقیقیه و تخییلیه. فالتصریحیه و تسمی بالمصرحه ایضاً هی التی ذکر فیها المشبه به. و المکنیه ما یقابلها و تسمی الاستعاره بالکنایه ایضاً. اعلم انه اتفقت کلمه القوم علی انه اذا لم یذکر من ارکان تشبیه شی ء بشی ء سوی المشبه و ذکر معه مایخص المشبه به کان هناک استعاره بالکنایه و استعاره تخییلیه کقولنا: اظفار المنیه ای الموت نشبت بفلان. لکن اضطربت اقوالهم فی تشخیص المعنیین الذین یطلق علیهما هذان اللفظان. و محصل ذلک یرجع الی ثلاثه اقوال: احدها ما ذهب الیه القدماء و هو ان المستعار بالکنایه لفظ المشبه به المستعار للمشبه فی النفس المرموزالیه بذکر لازمه من غیر تقدیر فی نظم الکلام و ذکر اللازم قرینه علی قصده من غرض و اثبات ذلک اللازم للمشبه استعاره تخییلیه. ففی المثال المذکور الاستعاره بالکنایه السبع المستعار للمنیه الذی لم یذکر اعتماداً علی ان اضافه الاظفار الی المنیه تدل علی ان السبع مستعارلها. و الاستعاره التخییلیه اثبات الاظفار للمنیه. فحینئذ وجه تسمیتها بالمکنیه و بالاستعاره بالکنایه ظاهر لانها استعاره بالمعنی المصطلح و متلبسه بالکنایه بالمعنی اللغوی، ای الخفاء و کذا تسمیتها بالتخییلیه لاستلزامها استعاره اللازم المشبه به للمشبه و تخییل ان المشبه من جنس المشبه به. و ثانیها ما ذهب الیه السکاکی صریحاً حیث قال: الاستعاره بالکنایه لفظ المشبه المستعمل فی المشبه به ادعاءً. ای بادعاء انه عینه بقرینه استعاره لفظ هو من لوازم المشبه به بصوره متوهمه متخیله شبیهه به اثبتت للمشبه فالمراد بالمنیه عنده هو السبع بادعاء السبعیه لها و انکار ان تکون شیئاً غیر السبع بقرینه اضافه الاظفار التی من خواص السبع الیها. و لاخفاء فی ان تسمیتها بالاستعاره بالکنایه او المکنیه غیر ظاهر حینئذ. و فی جعله ایاها قسماً من الاستعاره التی هی قسم من المجاز و جعل اضافه الاظفار قرینه الاستعاره نظر، لان لفظ المشبه فیها هو المستعمل فی ما وضع له تحقیقاً و الاستعاره لیست کذلک. و اختار السّکاکی رد التبعیه الی المکنی عنها بجعل قرینتها استعاره بالکنایه و جعلها ای التبعیه قرینه لها علی عکس ما ذکره القوم فی مثل نطقت الحال من انّ نطقت استعاره لدلت و الحال قرینه لها. هذا و لکن فی کون ذلک مختار السکاکی نظراً لانه قال فی آخر بحث الاستعاره التبعیه: هذا ما امکن من تلخیص کلام الاصحاب فی هذا الفصل و لو انهم جعلوا قسم الاستعاره التبعیه من قسم الاستعاره بالکنایه بان قلبوا فجعلوا فی قولهم نطقت الحال هکذا الحال التی ذکرها عندهم قرینه الاستعاره بالتصریح استعاره بالکنایه عن المتکلم بواسطه المبالغه فی التشبیه علی مقتضی المقام و جعلوا نسبه النطق الیه قرینه الاستعاره کما تراهم فی قولهم: و اذا المنیه انشبت اظفارها، یجعلون المنیه استعاره بالکنایه عن السبع و یجعلون اثبات الاظفار لها قرینه الاستعاره لکان اقرب الی الضبط. فتدبر- انتهی کلامه. و هو صریح فی انه رد التبعیه الی المکنیه علی قاعده القوم. فحینئذ لاحاجه له الی استعاره قرینه المکنیه لشی ء حی تبقی التبعیه مع ذلک بحالها. و لایتقلل الاقسام بهذا ایضاً. فان قلت لم یجعل السلف المکنیه المشبه المستعمل فی المشبه به کما اعتبره فی هذا الرد فکیف یتأتی لک توجیه کلامه بان رده علی قاعده السلف من غیر ان یکون مختاراً له، قلت لاشبهه فیما ذکرنا و العهده علیه فی قوله کما تراهم فی قولهم: و اذا المنیه انشبت اظفارها یجعلون المنیه استعاره بالکنایه. و لایضرنا فیما ذکرنا من توجیه کلامه. و اما التخییلیه عند السکاکی فما سیأتی. و ثالثها ما ذهب الیه الخطیب و هی التشبیه المضمر فی النفس الذی لم یذکر شی ء من ارکانه سوی المشبه و دل علیه ای علی ذلک التشبیه بان یثبت للمشبه امر مختص بالمشبه به من غیر ان یکون هناک امر متحقق حساً و عقلاً یجری علیه اسم ذلک الامر. و یسمی اثبات ذلک الامر استعاره تخییلیه و المراد بالتشبیه التشبیه اللغوی لا الاصطلاحی فلایرد ان ذکر المشبه به واجب البته فی التشبیه انما قیل و دل علیه الخ، لیشتمل زیداً فی جواب من یشبه الاسد. علی هذا التسمیه بالاستعاره غیر ظاهر و ان کان کونها کنایه غیر مخفی. و بالجمله ففی المکنیه ثلاثه اقوال و فی التخییلیه قولان احدهما قول السکاکی کما یجی ء. و الاَخر قول غیره. و علی هذا المذهب الثالث کل من لفظی الاظفار و المنیه فی المثال المذکور حقیقتان مستعملتان فی المعنی الموضوع له و لیس فی الکلام مجاز لغوی و انما المجاز هو اثبات شی ء لشی ء لیس هو له. و علی هذا هو عقلی کاثبات الانبات للربیع. و الاستعاره بالکنایه و التخییلیه امران معنویان و هما فعلا المتکلم و یتلازمان فی الکلام لان التخییلیه یجب ان تکون قرینه للمکنیه البته. و هی یجب ان تکون قرینه للتخییلیه البته.
فائده: قال صاحب الاطول و من غرائب السوانح و عجائب اللوائح ان الاستعاره بالکنایه فیما بین الاستعارات معلومه مبینه علی التشبیه المقلوب لکمال المبالغه فی التشبیه فهو ابلغ من المصرحه فکما ان قولنا: السبع کالمنیه تشبیه مقلوب یعود الغرض منه الی المشبه به کذلک انشبت المنیه اظفارها استعاره مقلوبه استعیر بعد تشبیه السبع بالمنیه المنیه للسبع الادعائی. و ارید بالمنیه معناها بعد جعلها سبعاً تنبیهاً علی ان المنیه بلغت فی الاغتیال مرتبه ینبغی ان یستعار للسبع عنها اسمها دون العکس فالمنیه وضعت موضع السبع لکن هذا علی ما جری علیه السکاکی. و التحقیقیه هی ما یکون المشبه متحققاً حساً او عقلاً. نحو رأیت اسداً یرمی. فان الاسد مستعار للرجل الشّجاع و هو امر متحقق حساً. و نحو: اهدنا الصراط المستقیم (قرآن 1/6)؛ ای الدّین الحق. و هو امر متحقق عقلاً لا حساً. اما التخییلیه فعند غیر السّکاکی ما مر و اما عند السکاکی فهی استعاره لاتحقق لمعناها حساً و لا عقلاً بل معناها صوره وهمیه محضه. و لما کان عدم تحقق المعنی لا حساً و لا عقلاً شاملاً لما لم یتعلق به توهم ایضاً اضرب عنه بقوله بل معناها الخ. و المراد بالصوره ذوالصّوره فان الصوره جائت بهذا المعنی ایضاً. و المراد بالوهمیه ما یخترعه المتخیله باعمال الوهم ایاه. فلان للانسان قوه لها ترکیب المتفرقات و تفریق المرکبات اذا استعملها العقل تسمی مفکره و اذا استعملها الوهم تسمی متخیله و لما کان حصول هذا المعنی المستعارله باعمال الوهم سُمّیت استعاره تخییلیه و من لم یعرفه قال المناسب حینئذ ان تسمی توهمیه. وعدالتسمیه بتخییلیه من امارات تعسف السکاکی و تفسیره. و انما وصف الوهمیه بقوله محضه ای لایشوبها شی ء من التحقق الحسی و العقلی للفرق بینه و بین اعتبار السلف فان اظفار المنیه عندهم امر متحقق شابه توهم الثبوت للمنیه و هناک اختلاط توهم و تحقق بخلاف ما اعتبره فانه امر وهمی محض لاتحقق له لا باعتبار ذاته و لا باعتبار ثبوته فتعریفه هذا صادق علی لفظ مستعمل فی صوره وهمیه محضه من غیر ان تجعل قرینه الاستعاره بخلاف تفسیر السلف و الخطیب فانها لاتنفک عندهم عن الاستعاره بالکنایه. و قد صرح به حیث مثل للتخییلیه باظفار المنیه الشبیهه بالسبع اهلکت فلاناً. و السلف و الخطیب اما ان ینکروا المثال و یجعلوه مصنوعاً او یجعلوا الاظفار ترشیحاً للتشبیه لااستعاره تخییلیه. و رد ما ذکره بانه یقتضی ان یکون الترشیح استعاره تخییلیه للزوم مثل ما ذکره فیه مع انّ الترشیح لیس من المجاز و الاستعاره. و اجیب بان الامر الذی هو من خواص المشبه به لما قرن فی التخییلیه بالمشبه کالمنیه مثلاً حملناه علی المجاز و جعلناه عباره عن امر متوهم یمکن اثباته للمشبه. و فی الترشیح لما قرن بلفظ المشبه به لم یحتج الی ذلک لانه جعل المشبه به هو هذا المعنی مع لوازمه. فاذا قلنا رأیت اسداً یفترس اقرانه و رأیت بحراً یتلاطم امواجه، فالمشبه به هو الاسد الموصوف بالافتراس الحقیقی و البحر الموصوف بالتلاطم الحقیقی بخلاف اظفار المنیه فانه مجاز عن الصوره الوهمیه لیصح اضافتها الی المنیه و محصله ان حفظ ظاهر اثبات لوازم المشبه به للمشبه یدعو الی جعل الدال علی اللازم استعاره لما یصح اثباته و لایحتاج الی تجوز فی ذلک الاثبات و لیس هذا الداعی فی الترشیح لانه اثبت للمشبه به فلا وجه لجعله مجازاً و لایلزم عدم خروج الترشیح عن الاستعاره و عدم زیاده علیها لانه فرق بین المقید و المجموع و المشبه به هو الموصوف و الصفه خارجه عنه لا المجموع المرکب منهما. و ایضاً معنی زیادته انّ الاستعاره تامه بدونه. و یرد علی هذا انّ الترشیح کما یکون فی المصرحه یکون فی المکنیه ایضاً ففی المکنیه لم یقرن المشبه به فلاتفرقه هناک. و یمکن ان یفرق بان التخییلیه لو حملت علی حقیقتها لایثبت الحکم المقصود فی الکلام للمکنی عنها کما عرفت بخلاف المصرحه فانّ قولنا جائنی اسد له لبد لو اثبت فیه اللبد الحقیقی للاسد المستعمل فی الرجل الشجاع مجازاً لم یمنع عن اثبات المجی ء للاسد فانّ مآله جائنی رجل شجاع لما شبهه به لبد لکنّه لایتم فی قوله تعالی: و اعتصموا بحبل الله جمیعاً (قرآن 3/103). فانه لو ارید الامر بالاعتصام الحقیقی لفات ما قصد بیانه للعهد فلابدّ من جعل الاعتصام استعاره لما یثبت العهد.
فائده: التصریحیه تعم التحقیقیه و التخییلیه و الکل مجاز لغوی و متباین. هذا عند السکاکی. و المکنیه داخله فی التحقیقیه عندالسلف لان اللفظ المستعار المضمر فی النفس و هو محقق المعنی. و التصریحیه عندالخطیب ترادف التحقیقیه و تباین التخییلیه لانها عنده لیست لفظاً فلاتکون محقق المعنی و کذا تباین المکنیه لانها عنده نفس التشبیه المضمر فی النفس فلاتکون محقق المعنی.
فائده: فی تحقیق قرینه الاستعاره بالکنایه ذهب السلف سوی صاحب الکشاف الی ان الامر الذی اثبت للمشبه من خواص المشبه به مستعمل فی معناه الحقیقی و انما المجاز فی الاثبات و یحکمون بعدم انفکاک المکنی عنه عنها و الیه ذهب الخطیب ایضاً و جوز صاحب الکشاف کون قرینتها استعاره تحقیقیه و کذا السکاکی و وجه الفرق بین ما یجعل قرینه للمکنیه و یجعل نفسه تخییلاً او استعاره تحقیقیه او اثباته تخییلاً و بین ما یجعل زائداً علیها و ترشیحاً قوه الاختصاص بالمشبه به فایهما اقوی اختصاصاً و تعلقاً به فهو القرینه و ماسواه ترشیح و کذا الحال بین القرینه و الترشیح فی الاستعاره المصرحه و الاظهر ان ما یحضر السامع اولاً فهو القرینه و ماسواه ترشیح ذلک ان تجعل الجمیع قرینه فی مقام شده الاهتمام بالایضاح. هکذا فی شرح بعض رسائل الاستعاره.
فائده: فی الاتقان، انکر قوم الاستعاره بناء علی انکارهم المجاز و قوم اطلاقها فی القرآن لان فیها الیها ما للحاجه و لانه لم یرد فی ذلک اذن الشارع و علیه القاضی عبدالوهاب المالکی - انتهی.
خاتمه: اذا جری فی الکلام لفظه ذات قرینه داله علی تشبیه شی ء بمعناه فهو علی وجهین احدهما ان لایکون المشبه مذکوراً ولا مقدراً. کقولک: لقیت فی الحمام اسداً، ای رجلاً شجاعاً. و لاخلاف فی ان هذا استعاره لا تشبیه. و ثانیهما ان یکون المشبه مذکوراً او مقدراً و حینئذ فاسم المشبه به ان کان خبراً عن المشبه او فی حکم الخبر کخبر باب کان و انّ و المفعول الثانی لباب علمت و الحال و النعت فالاصح انه یسمی تشبیهاً لا استعاره لانّ اسم المشبه به اذا وقع هذه المواقع کان الکلام مصوغاً لاثبات معناه لما اجری علیه او نفیه عنه فاذا قلت زید اسد فصوغ الکلام لاثبات الاسدیه لزید و هو ممتنع حقیقه فیحمل علی انه لاثبات شبه من الاسد له. فیکون الاتیان بالاسد لاثبات التشبیه. فیکون خلیقاً بان یسمی تشبیها لانّ المشبه به انما جی ء به لافاده التشبیه بخلاف نحو لقیت اسداً فانّ الاتیان بالمشبه به لیس لاثبات معناه لشی ء بل صوغ الکلام لاثبات الفعل واقعاً علی الاسد فلایکون لاثبات التشبیه فیکون قصد التشبیه مکنوناً فی الضمیر لایعرف الا بعد نظر و تأمل. هذا خلاصه کلام الشیخ فی اسرارالبلاغه و علیه جمیع المحققین. و من الناس من ذهب الی ان الثانی ایضاً اعنی زید اسد استعاره لاجرائه علی المشبه مع حذف کلمه التشبیه و الخلاف لفظی مبنی علی جعل الاستعاره اسماً لذکر المشبه به مع خلوالکلام عن المشبه علی وجه ینبی عن التشبیه او اسماً لذکر المشبه به لاجرائه علی المشبه مع حذف کلمه التشبیه. ثم انّه نقل عن اسرارالبلاغه ان اطلاق الاستعاره فی زید الاسد لایحسن لانه یحسن دخول ادوات التشبیه من تغییر بصوره الکلام فیقال زید کالاسد بخلاف ما اذا کان المشبه ��ه نکره نحو زید اسد فانه لایحسن زید کاسد و الاّ لکان من قبیل قیاس حال زید الی المجهول و هو اسد ما و لهذا یحسن کان زیداً اسد. لان المراد بالخبر العموم فالتشبیه بالنوع لابفرد فلیس کالتشبیه بالمجهول. و انما یحسن دخول الکاف بتغییر صورته و جعله معرفه بان یقال زید کالاسد فاطلاق اسم الاستعاره هیهنا لایبعد. و یقرب الاطلاق مزید قرب ان یکون النکره موصوفه بصفه لاتلائم المشبه به نحو فلان بدر یسکن الارض. فانّ تقدیر اداه التشبیه فیه یحتاج الی کثره التغییر کان یقال هو کالبدر الاّ انه یسکن الارض و قد یکون فی الصلات و الصفات التی تجی ء فی هذا القبیل ما یحول تقدیر ادات التشبیه فیه فیشتد استحقاقه لاسم الاستعاره و یزید قربه منها کقوله: اسد دم الاسد الهزبر خضابه. فانه لاسبیل الی ان یقال المعنی انه کالاسد للتناقض لانّ تشبیهه بجنس السبع المعروف دلیل علی انه دونه او مثله و جعل دم الهزبر الذی هو اقوی الجنس خضاب یده دلیل علی انه فوقه فلیس الکلام مصوغاً لاثبات التشبیه بینهما بل لاثبات تلک الصفه فالکلام فیه مبنی علی انّ کون الممدوح اسداً امر تقرر و ثبت و انما العمل فی اثبات الصفه الغریبه فمحصول هذا النوع من الکلام انک تدعی حدوث شی ء هو من الجنس المذکور الا انه اختص بصفه عجیبه لم یتوهم جوازها فلم یکن لتقدیر التشبیه فیه معنی و لقد ضعف هذا الکلام صاحب الاطول و المطول و قالا: الحق ان امثال زید اسد تشبیه مطلقاً هذا اذا کان اسم المشبه به خبراً عن اسم المشبه او فی حکم الخبر و ان لم یکن کذلک نحو لقیت من زید اسداً و لقینی منه اسد فلایسمی استعاره بالاتفاق لانه لم یجر اسم المشبه به علی المشبه لا باستعماله فیه کما فی لقیت اسداً و لا باثبات معناه له کما فی زید اسد علی اختلاف المذهبین. و لایسمی تشبیهاً ایضاً لانّ الاتیان باسم المشبه به لیس لاثبات التشبیه اذ لم یقصد الدّلاله علی المشارکه و انما التشبیه مکنون فی الضمیر لایظهر الا بعد تأمل، خلافاً للسکاکی فانه یسمی مثل ذلک تشبیهاً و هذا النزاع ایضاً لفظی راجع الی تفسیر التشبیه فمن اطلق الدلاله المزبوره فی تعریف التشبیه عن کونها لاعلی وجه التجرید و الاستعاره و عن کونها علی وجه التصریح سماه تشبیهاً و من قیده لا. قال صاحب الاطول: و نحن نقول فی لقیت من زید اسداً تجرید اسد من زید بجعل زید اسداً و هذا الجعل یتضمن تشبیه زید بالاسد حتی صار اسداً بالغاً غایه الجنس حتی تجرد عنه اسد لکن هذا التشبیه مکنون فی الضمیر خفی لان دعوی اسدیته مفروغ عنها منزله منزله امر متقرر لایشوبه شائبه خفاء. و لایجعل السکاکی هذا من التشبیه المصطلح. و کذلک یتضمن التشبیه تجرید الاسد الحقیقی عنه اذ لایخفی ان المجردعنه لایکون الا شبه اسد فینصرف الکلام الی تجرید الشبه ��هو فی افاده التشبیه بحکم رد العقل الی التشبیه بمنزله حمل الاسد علی المشبه فهو الذی سماه السّکاکی تشبیهاً و لاینبغی ان ینازع فیه معه. و کیف لا و هو ایضاً فی تقدیر المشبه و الاداه کأنه قیل لقیت من زید رجلاً کالاسد و لاتفاوت فی ذلک بینه و بین زید اسد. و هیهنا ابحاث ترکناها خوفاً من الاطناب - انتهی. (کشاف اصطلاحات الفنون).
معنی استعارت چیزی عاریت خواستن باشد و این صنعت چنان باشد کی لفظی را معنی باشد حقیقی پس دبیر یا شاعر آن لفظ را از آن معنی حقیقی نقل کند و بجای دیگر بر سبیل عاریت بکار بندد. و این صنعت در همهء زبانها بسیارست و چون استعارت بعید نباشد و مطبوع بود سخن را آرایش تمام حاصل گردد. مثال از قرآن: و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمه (قرآن 17/24). دیگر: و اشتعل الرأس شیباً (قرآن 19/4). دیگر: فاذاقها الله لباس الجوع و الخوف بماکانوا یصنعون (قرآن 16/112). و از قول نبوی: الفتنه نائمه لعن الله من ایقظها. و فصلی است عمروبن العاص بن وائل السهمی را خطبه ای در مدح امیرالمؤمنین عمر بن الخطّاب رضی الله عنه و جمله استعارت است و بغایت خوب و فصیح هست: انّ ابن خثعمه بعجت له الدنیا معاها و الفت الیه افلاذ کبدها و انتقت له مخها و اطعمته شحمتها و امطرت له جوداً سال منه شعابها و رفقت فی محافلها فمصّ منها مصاً و قمص منها قمصاً و جانب غمرتها و مشی فی ضحضاحها و ماابتلت قدماه الا کذلک ایّها النّاس قالوا نعم رحمه الله. مثال از نثر پارسی: باید کی سایهء شفقت فلان بر سر فلان گستراند و دامن عفو بر گناهان او پوشاند. شاعر گویذ، تازی:
و من العجایب ان بیض سیوفنا
تلد المنایا السّود و هی ذکور.
ابیوردی:
و فتیان صدق یصدرون عن الوغی
و ایدی المنایا دامیات الاظافر
فحاجتهم احدی اثنتین من العلی
صدورالعوالی او فروع المنابر.
مسعودسعد گوید:
محمدت را همی فروشد سر
که عطا را همی برآمد دم
آخر این روزگار ناقص دوست
لگدی زد کمال را محکم
شد ز مردم تهی کنار جهان
خاک را پر نشد هنوز شکم.
مثال دیگر:
خاک عمل از عنبر معزولی به.
(حدائق السحر فی دقائق الشعر صص 28 - 30).
شمس الدین محمد بن قیس الرازی در کتاب المعجم آورده: استعاره نوعی از مجاز است و مجاز ضد حقیقت است و حقیقت آن است که لفظ را بر معنیی اطلاق کنند که واضع لغت در اصل وضع آن لفظ به ازاء آن معنی نهاده باشد چنانکه گوئی دست بشمشیر برد و پای فراپیش نهاد که لفظ دست و پای در اصل وضع بمعنی این دو جارحت مخصوص نهاده اند. و مجاز آن است که از حقیقت درگذرند و لفظ را بر معنیی دیگر اطلاق کنند که در اصل وضع نه برای آن نهاده باشند، لکن با حقیقت آن لفظ وجه علاقتی دارد که بدان مناسبت مراد متکلم از آن اطلاق فهم توان کرد چنانکه گوئی فلانرا بر تو دستی نیست و در دوستی تو پای ندارد یعنی او را بر تو قدرتی و نعمتی نیست و در دوستی تو ثبات ننماید، و دست و پای در اصل وضع بمعنی قدرت و نعمت و ثبات و دوام ننهاده اند الا آنکه چون ملازمتی میان دست و قدرت و پای و ثبات هست از این استعمال بقرینهء ترکیب این الفاظ معنی قدرت و ثبات معلوم شود. و مجاز بر انواع است و آنچه از آن جمله به اسم استعارت مخصوص است آنست که اطلاق اسمی کنند بر چیزی که مشابه حقیقت آن اسم باشد در صفتی مشترک، چنانکه مرد شجاع را شیر خوانند بسبب دلیری و اقدامی که مشترک است میان هر دو. و مردم کندطبع نادان را خر خوانند بواسطهء بلادتی که مشترک است میان هر دو. و این صنعت با سایر مجازات دیگر در جملهء لغات مستعمل است و در نظم و نثر اصناف مردم متداول، و آنچه از وجوه استعارات مطبوع و دل پسند افتد و در موضع استعمال مُقارب و مشابه معنی اصلی آید در عذوبت سخن و رونق کلام بیفزاید و دلیل بلاغت و فصاحت مرد باشد، و در دلالت معنی مقصود از استعمال حقیقت بلیغتر بود، چنانکه گوئی: پادشاه دست ظَلَمَه از اموال مسلمانان کوتاه گردانید، و پای کفَرَه از بلاد اسلام منقطع کرد، در مبالغت بیش از آن باشد که گوئی تصرف ظَلَمَه از اموال مسلمانان بازداشت و آمدشد کفَرَه از بلاد اسلام منع کرد. و از استعارات لطیف چنانکه عمادی گفته است:
با حملهء بازِ هیبت او
شاهین قضا کبوتر آمد.
و همو گوید:
غمزهء تو سبزهء آهوی جان
طُرهء تو تلهء روباه تن.
اگرچه لفظ تله خوش نیست. و بلفرج گفته است:
گاو دوشای عمر بدخواهت
برّهء خوان شیر گردون باد.
و انوری گفته است:
مسند تست ز حق باز ز(2) مجموع وجود
و آن دگرها همه ترقین عدم را تفصیل.
و کمال اسماعیل اصفهانی را در سوگندنامه و غیر آن استعارات لطیف و ایهامات خوش است. چنانکه گوید:
حسود بر طَبَق عرضم آن عُراضه نهاد
که شاخ خاطرم آن جنس میوه نارد بار.
و میگوید:
مهابت تو اگر بانگ بر زمانه زند
قطار هفته و ایام بگسلند مهار.
و میگوید:
همای رایت قدر تو نسر طائر را
نهاد نور سعادت به زقّه در منقار.
و اگر توانستی که گفتی دانهء سعادت حقّ تقابل مرعی تر و استعارت قریب تر بودی. و گفته است و درین هم استعارت لطیف است و هم ایهام خوش:
بچشم آب که آشفته گردد از خاشاک
بتیغ کوه که از نم برآورد زنگار
به سروری دماغ و ریاست اعضا
به احترام زبان و وجاهت رخسار.
و گفته است و درین مطابقه ای نیکوست:
به خشک مغزی خاک و به آب تردامن
بسردی دم باد و به پشت گرمی نار.
و گفته است:
به تاب خانه که در وی نشسته اند انجم
به بارنامه که در سر گرفته اند اشجار.
و از استعارات ناپسندیده چنانکه فرخی گفته است:
خرمن ز مرغ گرسنه خالی کجا بود
ما مرغکان گرسنه ایم و تو خرمنی.
و از سایر انواع مجازات آنچه ب�� اوصاف شعرا مخصوصتر است و جز در کلام منظوم تداولی بیشتر ندارد مکالمهء جمادات و حیوانات غیرناطق است، چون مناظرات تیغ و قلم و شمع و چراغ و گل و بلبل و مخاطبات اطلال و دمَن و ریاح و کواکب و غیر آن، چنانکه کافی ظفر همدانی گفته است:
پرسید بباغ بلبل از نرگس مست
کز گل خبری هست ترا گفتا هست
گل مهد زمردین بگلبن بربست
از کلّه برون آمد و در مهد نشست.
(المعجم چ طهران صص 270 - 273).
مؤلف غیاث اللغات آورده: در ضوابط عظیم نوشته که استعاره در لغت بعاریت گرفتن چیزی و در اصطلاح شعرا مجاز را نامند و آنرا اضافت مجازی و اضافیهء بالاستعاره خوانند چنانکه سر هوش و قدم فکر که هوش و فکر را شخص فرض کرده برای او سر و قدم مقرر کرده و در رسالهء عبدالواسع نیز همین است و صاحب مجمع الصنایع نوشته که استعاره عبارت از آنست که لفظی را که معنی حقیقی داشته باشد منشی یا شاعر آن لفظ را از معنی حقیقی آن نقل کرده بر چیزی دیگر بر سبیل عاریت استعمال کند از جهت مشابهت که میان این هر دو است چنانکه لفظ نرگس و آهو بجای چشم آوردن و سنبل بجای زلف و سرو بجای قد گفتن. مثال دیگر از حدیث نبوی (ص): الفتنه نائمه لعن الله من ایقظها. خواب و بیداری برای لفظ فتنه استعاره واقع شده. مثال در فارسی، بیت:
چشم دولت ز سواد قلمت گشته منیر
باغ دانش ز سحاب کرمت گشته نضیر.
و بعضی از محققین این فن چنین تصریح کرده اند که استعاره قسمی از مجاز است و مجاز آنرا گویند که لفظی را در غیر معنی اصلی حقیقی او به یک گونه علاقه و مناسبتی استعمال کنند اگر فیمابین علاقه امری است سوای تشبیه مثل سببیت یا لزوم یا غیر ذلک آنرا مجاز مرسل نامند و اگر علاقه تشبیه است آنرا استعاره میگویند و حاصل استعاره آنست که مشبه را عین مشبهٌبه ادعا کنند اگر مشبه را متروک و مشبهٌبه را مذکور سازند آنرا استعارهء بالتصریح نامند چنانکه درین بیت اسدی:
مهش مشک سای و شکر میفروش
دو نرگس کمان کش دو گل درع پوش.
و اگر مشبه به را متروک کنند و مشبه را مذکور سازند آنرا استعارهء بالکنایه خوانند، و استعارهء مکنی نیز گویند، و بدان که گاهی استعارهء محسوس برای شی ء محسوس باشد بوجه حسی او یا بوجه عقلی او. و گاهی استعارهء شی ء معقول برای شی ء معقول و گاهی استعارهء معقول برای شی ء محسوس باشد، و بدان که تقسیم به اعتبار لفظ مستعار بر دو قسم است: اصلیه و تبعیه. استعارهء اصلیه آنست که لفظ مستعار اسم جنسی باشد مثل استعارهء اسد برای مرد شجاع و استعارهء گل برای رخسار و سخی را بحاتم و شجاع را به رستم، و استعارهء تبعیه آنست که لفظ مستعار فعل یا شبه فعل باشد به این حیثیت که مآلش راجع بمعنی مصدری آن باشد چنانکه درین بیت:
مشتاب و بخون ما ماویز
وز خیالات بیهده بگریز.
تمسّک کردن را به آویختن استعاره کرده و اجتناب کردن را بگریختن و درین بیت:
دهن مملکت نخندد خوش
تا سر تیغ تو نگرید زار.
چکیدن خون تیغ را بگریستن استعاره کرده. اما تقسیم استعاره به اعتبار تجرید و ترشیح بسه نوع است: نوع اول استعارهء مطلقه، و آن چنانست که چیزی از ملائمات و صفات مستعارله و مستعارمنه در آن مذکور نباشد چنانکه درین بیت عبدالواسع جبلی:
شکوفه بر سر شاخ است همچو عارض جانان
بنفشه بر لب جوی است چون جرارهء دلبر.
زلف را بعقرب جراره استعاره کرد و مناسبات مستعارله و مستعارمنه هیچکدام را مذکور نساخت. نوع دوم استعارهء مجرده و آن چنانست که صفات و ملائمات مستعارله را ذکر کنند فقط، چنانکه درین بیت فردوسی:
بناخن زره بافت از مشک ناب
درآویخت از گوشهء آفتاب.
زلف را به زره استعاره کرده و لفظ ناخن و مشک ناب آویختن از ملائمات مستعارله است یعنی زلف، چنانکه در این بیت خاقانی:
از شورش آه من همه شب
بادام تو دوش ناغنوده...
چشم را ببادام استعاره کرده و لفظ غنوده را که از ملائمات چشم است مذکور ساخته.
نوع سوم استعارهء مرشّحه و آن چنانست که ملائمات و صفات مستعارمنه را مذکور سازند فقط، چنانکه درین بیت انوری:
در خفیه گر نه عزم خروج است باغ را
چون آبگیرها همه پر تیغ و جوشن است.
موج آبگیر را بتیغ و جوشن استعاره کرده و لفظ عزم و خروج ملائم تیغ و جوشن است که مستعارمنه واقع شده. و گاهی تجرید و ترشیح هر دو در یک استعاره جمع میسازند، چنانکه درین بیت خاقانی:
برشکافد صبا مشیمهء شب
طفل خونین بخاور اندازد.
آفتاب را بطفل استعاره کرده و صبا و شب و خاور ملائم مستعارله و مشیمه و خونین و شکافتن ملائم مستعارمنه واقع شده، و ترشیح در استعاره بلیغ تر از تجرید و اطلاق است.
اما استعارهء بالکنایه عبارت است از ذکر مشبه و ارادهء مشبهٌبه با نصب قرینه، و قرینه در اینجا استعارهء تخییلیه خواهد بود، و طریقش چنان است که با مشبه مذکور چیزی چند از لوازم مشبهٌبه محذوف ذکر کنند، پس ذکر مشبه و حذف مشبه به عبارت از استعارهء بالکنایه است. و اثبات لوازم مشبه به محذوف برای مشبه مذکور عبارت است از استعارهء تخییلیه و این بر سه قسم می آید، برای آنکه لوازمی که اختصاص به مشبه به دارد و آن را از برای مشبه اثبات میکنند از سه حال بیرون نیست یا قوام مشبهٌبه به اوست، یا تکمیل مشبهٌبه موقوف بر آن است، یا دخلی در قوام و تکمیل ندارد. مثال اول چنانکه: زبان حال من بشکایت گویاتر است. در اینجا حال را بشخص متکلم تشبیه کرده، این استعارهء بالکنایه است، و اثبات زبان که قوام متکلم به اوست، استعارهء تخییلیه. مثال دیگر، سنائی گوید: بیت:
علما جمله هرزه می لافند
دین بر پای(3) هر کسی بافند.
در اینجا دین را بدیبا و حریر تشبیه کرده، و این استعارهء بالکنایه است و لفظ پای و بافتن که از لوازم مقومهء دیبا و حریر است، استعارهء تخییلیه. مثال دوم چنانکه گوئی: پنجهء مرگ در فلان کس فرورفت. در اینجا مرگ را بشیر تشبیه کرده و مشبهٌبه را که شیر است ذکر نکرده، این استعارهء بالکنایه است و ناخن که اختصاص بشیر دارد موجب تکمیل اوست برای مرگ که مشبه است اثبات کرده این استعارهء تخییلیه است. مثال سوم، چنانکه گوئی: زمام حکم در دست فلان است. در اینجا تشبیه حکم به ناقه استعارهء بالکنایه است، و اثبات زمام که از لوازم غیرمقومهء مشبهٌبه است برای مشبه، استعاره کرده و این استعارهء تخییلیه است. (غیاث اللغات):
بگذار استعارت از آنجا که راستی است
ارمن کند نظیر خراسان خور سخاش.
خاقانی.
(1) - Metaphore. (2) - بارِز (تصحیح قیاسی).
(3) - ظاهراً بیت را بغلط خوانده اند و اصل گویا «دین ببالای...» باشد.