تاریخ غازانی

«لغت نامه دهخدا»

[خِ] (ترکیب وصفی، اِ مرکب) تاریخ ایلخانی. حسن تقی زاده در کتاب گاه شماری آرد:... بقول مشهور از 13 رجب سنهء 701 ه . ق. موافق اول حمل و اول فروردین ماه جلالی سنهء 225 جلالی شروع میشود.(1) در نزهت القلوب نیز اول محرم سال 740 ه . ق. را معادل 24 تیرماه جلالی سنهء 261 و 24 تیرماه سنهء 38 غازانی می شمارد که بنابر آن باز مبدأ بسنهء 701 ه . ق. ولی بتاریخ جلالی سنهء 224 میافتد. لکن در تاریخ وصاف که تألیف آن مقارن همان زمان ایجاد تاریخ غازانی بود در ص 404 روز 22 رجب سنهء 702 ه . ق. را آغاز سنهء 694 خراجی و سنهء سوم خانی غازانی میشمارد و در ص 435 گوید: «ابتدای سنهء احدی خانی مطابق سنهء اثنین و تسعین و ستمائه الخراجیه» و از این قرار مبدأ تاریخ بدوم ماه رجب سنهء 700 ه . ق. میافتد که مطابق آغاز سال 223 جلالی میشود و این فقره با آنچه در اکثر تقویم های این عصر ثبت است هم موافقت دارد چه مث امسال را (1314 ه . ش.) مطابق 857 جلالی و 634 ترکیهء ناقصهء غازانیه ثبت می نمایند که مبدأ بهمان سنهء 223 جلالی میرسد و ظاهراً باید قول تاریخ وصاف را ترجیح داد.
سالهای این تاریخ شمسی است و در واقع عیناً نظیر تاریخ جلالی است فقط با فرق در مبدأ تاریخ و هر ماه و هر روز از سالهای آن نیز عیناً همان ماه و همان روز از سالهای جلالی است و چنانکه از تطبیق نزهت القلوب دیده میشود و چون این تاریخ و سال و ماه را برای امور دولتی استعمال میکردند و برای امور مذهبی تاریخ هجری قمری معمول بود لهذا یکی شمسی و دیگری قمری با مبدأ تاریخ مختلف حساب شده و تصادمی با هم نداشتند و چون مبدأ یکی نبود اختلاف بین آنها باعث اشتباهات و اختلال حساب نمیشد. چنانکه گفته شد اسامی ماهها در این تاریخ همان اسامی ماههای ایرانی بوده و در نزهت القلوب تصریح میکند بر اینکه سال غازانی ماههای مخصوص یا اسامی دیگر ندارد ولی بعدها در تقویم ها دیده میشود که ماههای سال غازانی را به اسامی ترکی ثبت کرده اند و حتی در شرح ملا مظفر جنابذی (گنابادی) بر بیست باب عبدالعلی بیرجندی در ضمن تقویمی که برای سنهء 1005 ه . ق. ساخته بهمین نحو عمل کرده است. عمل «ازدلاق» ظاهراً بعد از تأسیس تاریخ غازانی بکلی فراموش نشد و از اینکه عثمانیها از اواخر قرن یازدهم هجری به این طرف آن را مرتباً مجری داشتند معلوم میشود که قبل از آن یا در خود آن مملکت و یا بعضی ممالک دیگر اسلامی ولی بطور نامرتب مجری بوده و یا چون بکلی از خاطرها نرفته بود دولت عثمانی آنرا... احیا نمود.(2) (از گاه شماری تقی زاده صص163 - 164). رجوع به تاریخ ایلخانی شود.
(1) - سنهء 701 ه . ق. مطابق 224 جلالی میشود نه 225 و اول محرم سال 740 ه . ق. بر طبق حساب از روی جداول «شرام» مطابق 28 تیرماه جلالی است، مگر آنکه ماههای جلالی چنانکه ظاهراً اوایل مرسوم بود شمسی حقیقی شمرده شود نه 30روزه و نوروز سال 702 ه . ق. باز بر طبق همان جداول مطابق 23 رجب میشود. از تقویمی هم که از سنهء 1303 ه . ق. بنظر رسید سال مزبور را مطابق 808 جلالی و 584 غازانی شمرده که باز برخلاف سایر تقاویم مبدأ را بسنهء 224 جلالی میرساند. بطور کلی در کتب تاریخی غالباً در موضوع سال و ماه خلط و اشتباه زیادی است، و از آن جمله مقریزی گاه گوید که سنهء 499 خراجی را بسنهء 501 نقل کردند، و گاهی این کار را بسنهء 497 خراجی نسبت داده و گوید فرق چهار سال شده بود و ظاهراً اولی صحیح تر است. در تاریخ سلاجقهء کرمان تطبیقهای تواریخ خراجی و هلالی غالباً دارای سهو است، مث در ص 192 (از چ هوتسما) اول رمضان سال 600 ه . ق. را با خردادماه سال خراجی 594 و در ص 19 باز 3 شوال همان سال قمری را با 24 خرداد همان سال خراجی و در ص 196 هفتم رمضان سال 601 ه . ق. را با 15 خرداد سنهء 595 خراجی تطبیق می کند که تناقض آنها واضح است. تطبیق های دیگر این کتاب نیز خالی از اشتباه نیست و در هر حال غالباً نه با حساب سال و ماه یزدگردی و نه با حساب سال معتضدی و نه با حساب جلالی مطابقت دارد و فقط در دو مورد با یزدگردی وفق میدهد و باقی از 20 روز تا دو ماه فرق دارد.
(2) - رجوع به گاه شماری تقی زاده صص165-167 شود.