اریوان

«لغت نامه دهخدا»

[اِ ری] (اِخ)(1) ایروان. یکی از ایالات قفقازیه، در جنوب سلسلهء جبال قفقاز. این خطه در 1244 ه . ق. از ایران منتزع و بتصرف روسیه درآمد. بعدها این سرزمین را بدو ایالت ایروان و نخجوان تقسیم کردند و بالاخره در تاریخ 1868 م. از این دو قطعه ایالت واحده ای بنام ایروان تشکیل شد و شهر ایروان را هم مرکز این ایالت قرار دادند. حدّ غربی این قطعه بایالت قارص و حدّ شمالی بایالت تفلیس و الیزابت پل (گنجه) و حدّ شرقی نیز بایالت الیزابت پل محدود است و از جهت جنوب بحدود ایران و ترکیه می پیوندد. مساحت سطح آن 27822 گز مربع و 464، 667 تن نفوس دارد که ایرانیان و ارامنه قسمت مهم آنرا تشکیل میدهند. در عهد دولت تزاری تابع ادارهء عمومی قفقاز بودند که مرکزش تفلیس بود و در عین حال بهفت قضا منقسم میگردید: 1 - قضای اریوان. 2 - آلکساندرپل (گومری). 3 - نخجوان. 4 - نووبایزید. 5 - سورمه لی. 6 - دارالاکز. 7- اچمیاجین. اراضی این قطعه کوهستانی است. از یک طرف آن سلسله جبال پامباک که حوضهء رود کر را از حوضهء رود ارس جدا میسازد قراردارد و از سوی شمال دریاچه کوکجه امتداد یافته و از طرف دیگر کوههای الاگوز، قزل طاغ، کوزل دره و زانغازور در جنوب غربی دریاچهء مزبور ممتد میباشند و در مشرق این بحیره و حدود قره باغ این دو رشته بهم وصل میشود و در نتیجه کوکجه بشکل حوضهء داخلی در می آید و فقط در مواقع طغیان آبها از شمال غربی فضلهء آبها برود زنکی میریزد و بوسیله یک بغاز تنگ با حوضهء ارس اختلاط می یابد. مساحت این دریاچه 1393 هزارگز مربع است و ارتفاع سطح آن به 1900 گز میرسد و گرداگرد آن کوههای مرتفع باشند و در وسط آن جزیره ای موسوم به «سوان» قرار دارد که از امکنهء متبرکهء ارامنه است. به این طریق تمام ایالت در داخل حوضهء ارس واقع شده و بسیاری از رودهای وی برود مزبور میریزد و بزرگترین این رودها، رود آرپه چایی و نهر زنگی است. این رودها از شمال بسوی جنوب جاری میشوند اما رود ارس از شمال غربی بطرف جنوب شرقی جریان دارد و در ابتدا در داخلهء ایالت و سپس از کنار آن گذرد و ضمناً حدود روسیه و ایران را از یکدیگر جدا میسازد. دامنه های شمالی اغری طاغ نیز در قسمتی از ایالت ایروان امتداد دارد. مرتفع ترین کوههای آن بعد از اغری طاق کوه آلاگوز مذکور میباشد که ارتفاع آن از 4000 گز تجاوز میکند. پاره ای از کوهستانهای این ایالت خشک و غیرقابل زراعت و برخی دیگر دارای جنگلهاست و قابل کشت و زرع میباشد، دره ها و دشت های حاصلخیز و چراگاههای خوب دارد. عمدهء محصولاتش: گندم، ذرت، ارزن، پنبه و کتان است. میوه های آن فراوان و گوناگون و از هر حیث اعلی میباشد. در امکنه پست پرتقال، لیمو و زیتون نیز بعمل می آید. شرابش بسیار ممتاز است. اهالی به پرورش گوسپند، بز و گاو و اسب اشتغال میورزند ز��بور عسل بسیار تربیت می کنند و عسل و موم از صادرات عمدهء ایالت است. نوغان (کرم ابریشم) هم پرورش دهند. معادن بسیار و گوناگون در کوهها وجود دارد که هنوز دست نخورده است و آبهای معدنی نیز فراوان است. از صنایع محلی رنگرزی و دباغت پیشرفت دارد چند کارخانهء سفال سازی و آجرپزی هم بدانجا هست. وسعت قضای ایروان به 3116 کیلومتر مربع بالغ میشود و از طرف جنوب بحدود ترکیه و ایران میرسد و سکان آن از قضاهای دیگر بیشترند. (از قاموس الاعلام ترکی).
(1) - Erivan.