اسپارت

«لغت نامه دهخدا»

[اِ] (اِخ)(1) اسپارته. اسپارتا. لاسدمون(2). شهر مشهور باستانی در شبه جزیرهء موره. این شهر مرکز و پایتخت خطهء لاکونیا واقع در منتهای جنوبی شبه جزیرهء مذکور است و در محلی ناهموار و کوهستانی در ساحل نهر اوروتاس جای دارد. اهالی دلاور و ساده منش آن از آرایش و پیرایش بیزار بودند، فقط چند پرستشگاه مخصوص به بتهای خود و یک میدان اسب دوانی در خارج دروازهء شهر داشتند. در نزدیکی این شهر پرتگاهی موسوم به باراترون بود. اسپارتی ها اطفال سقط شده و علیل و ناتوان را در آنجا می افکندند. گویند این شهر را پادشاهی مسمی به اسپارتون در سنهء 1880 ق. م. بنا نهاده و لاکدمون که یکی از احفاد این پادشاه بوده در نزدیکی شهر قدیم، محله ای بزرگ موسوم به لاکدمونه بنا کرد و بمرور زمان شهر وسعت یافت و هر دو بهم وصل شد و از این رو این شهر را گاه اسپارته و گاه لاکدمونه می گفتند. ابتدا پانزده تن از اعقاب اسپارتون مزبور حکومت کرده اند. (اسامی آنان در ذیل ذکر خواهد شد). سپس در سال 1190 ق. م. هرکولیها و دوریالیها اسپارت را متصرف شدند. در این هنگام رئیس آنان آرستوم زمام امور را در دست گرفته حائز عنوان سلطنت گردید. بعد از وفات وی دو پسر توأمان وی به اشتراک حکمرانی و فرمانفرمائی میکردند، نام یکی پروکلیس و دیگری اُریستن بود. بعد از این دو همیشه امر سلطنت را دو تن از نژاد آن دو به اشتراک اداره میکردند. در تاریخ 898 ق. م. کودکی خاریلائوس نام از نژاد پروکلیس بحکومت رسید و ازین رو عموی وی لیکورگوس(3) را نایب السلطنه کردند و او حکیمی بود و قانونی برای اسپارتیها وضع کرد که مبنی بود بر محدودیت حقوق دو سلطان و ضمناً حکومت را بشکل یک جمهوری نظامی درآورد. قانون لیکورگوس قانون نظامی شدیدی میباشد. در موقع ضبط و تسخیر اسپارت بدست هرکولیان و دوریالیان دسته ای از اسپارتیان قدیم که از آخائیان محسوب میشدند به ربقهء اطاعت درآمده مالیات و سپاهی میدادند و جمعی برعکس قبول اطاعت نکرده مغلوب و اسیر شده بودند و از این رو اهالی اسپارت به سه طبقه: حاکم، محکوم و برده منقسم میشدند. در مائهء هفتم و ششم ق. م. اسپارتیها بنای محاربه را با اهالی مسینیا گذاردند. این شهر در انتهای جنوب غربی شبه جزیرهء موره واقع است. محاربه مدت مدیدی ادامه داشت عاقبت بفیروزی اسپارتیان خاتمه پیدا کرد. اهالی را اسیر و دستگیر کردند مگر کسانی را که به جزیرهء صقلیه (سیسیل) فرار کرده بودند. سپس کینوریا را که در جنوب شرقی موره واقع شده ضبط کردند و نیز قسمت اعظم آرکادیا واقع در وسط همان شبه جزیره را بدست آوردند و تدریجاً به تمام موره استیلا یافته بنوعی حق الریاسه بر بعض شهرهای بزرگ مستقل مانند آرگوس هم نایل گشتند. این مقدمات موجب آن شد که بنای رقابت با آتنی ها را بگذارند و ��ینان در آن سوی یونان میزیستند و از حیث بحریه بر اسپارتیها تفوق داشتند. این رقابتها موجب جنگهای موره شد و در این مجادلات پیروزی نصیب اسپارتی ها گردید و شهر آتن را تسخیر و ضبط کردند، در نتیجه تمام یونان زیر نفوذ اسپارتیان درآمد. اما آنان قانون لیکورگوس را رعایت نکرده به عیش و عشرت پرداختند و در نتیجه آتنی ها و اهالی تیبه و مردم دیگر جهات آن سرزمین بکمک و تشویق ایرانیان بنای شورش را گذاردند. در این هنگام اسپارتیها بموجب عهدنامه ای جزائر و مستملکات ساحلی آناطولی را به ایران واگذار کرده یونان زمین را مخصوص به خویش ساختند، سپس دلاوری موسوم به اپامینونداس از تیبه ظهور کرد و پس از استرداد استقلال وطن خود مسینیا و آرکادیا را از چنگ اسپارتیان درآورد و نزدیک بود که خود اسپارت را هم به تصرف درآورد اما اجل امانش نداد و در نتیجه اسپارتیها توانستند فقط استقلال خود را حفظ کنند.
در همین اوان اسکندر کبیر خروج کرده تیبه را ویران و اسپارت را ضبط کرد. پس از وفات اسکندر اسپارت داخل اتحادیهء آخائیا شد. این اتحاد در شبه جزیرهء موره از طرف هیئتی بوجود آمده بود. بالاخره بسال 146 ق. م. اسپارت بدست رومیها افتاد و به ایالت اخائیا ملحق شد. در موقع انقسام روم اسپارت سهم امپراطور شرق یعنی قسطنطنیه شد و مرکز ایالت موره گشت. بهنگام فیروزی اهل صلیب یعنی 1204 م. در اینجا یک پرنس نشین (امارت) تشکیل شده بود که تحت تسلط شاهزاده ای از نسل پالئولوگ ها درآمد و او حائز عنوان دسپوتی اسپارت گردید. بالاخره در 864 ه . ق. ابوالمغازی سلطان محمدخان ثانی این قطعه را فتح کرد و ضمیمهء ممالک عثمانیه ساخت ولی پس از سه سال شاهزادهء ریمینی سجسموند این خاک را ضبط کرد و بسوخت و تخریب کرد. بار دیگر این خرابه بدست عثمانیان افتاد و از انقاض آن قصبهء میستره را بوجود آورده مرکز لوا قرار دادند. عدهء نفوس اسپارت باستانی قریب 32000 تن بوده اما در حال حاضر 5800 تن سکنه دارد.
سلاطین قدیم اسپارت از این قرارند:
1) قبل از هرکولیان:
اسپارتون1880ق. م.
للکس1742ق. م.
میلس1680ق. م.
اوروتاس1631ق. م.
لاکدمون1577ق. م.
آمیکلاس1480ق. م.
ارگالوس--ق. م.
کینورتاس1415ق. م.
اومالوس--ق. م.
هبپونون--ق. م.
تیندار1328ق. م.
منلاس1280ق. م.
اورست1240ق. م.
نیسان1220ق. م.
2) هرکولیها:
آرستودم1190ق. م.
(شعبهء پروکلیس)
پروکلیس 1186ق. م.
سوئوس از 1142ق. م.
اریپونق. م.
پریتانیس تا 986ق. م.
اوتوم 986ق. م.
پونیدکت907ق. م.
خاریلائوس (کودک)
898ق. م.
نایب السلطنه از 898ق. م.
لیکورگوس تا 879ق. م.
لسفاندر809ق. م.
تئوپومپ770ق. م.
زوکیسدام723ق. م.
آناکسیدام690ق. م.
آگاسیکلیس605ق. م.
آمستون597ق. م.
آرخیدامنوس اول466 ق. م.
آجیس اول427ق. م.
آجسیلاس400ق. م.
آرخیدامنوس دوم361 ق. م.
آجیس دوم338ق. م.
ودامیداس اول330ق. م.
اکلیداس234ق. م.
تئونیدس اول--ق. م.
فلیؤمبروت اول--ق. م.
لیکورگوس219ق. م.
ماخانیداس210ق. م.
تابیس
از 205ق. م.
تا 192ق. م.
(شعبهء اوریستن)
اوریستن
آجیس
1186ق. م.
اخسترات
دوریسوس
دوریسوس986ق. م.
آجسیلاس957ق. م.
آرخلائوس909ق. م.
تلکل853ق. م.
آلکامن813ق. م.
بولیدور776ق. م.
اوریکرات اول724ق. م.
آناکساندر687ق. م.
اوریکرات دوم652ق. م.
لیون645ق. م.
آناکساندرید597ق. م.
کلئوت اول519ق. م.
دمارات520ق. م.
لئوتیخید492ق. م.
پاوسانیاس480ق. م.
(نایب السلطنه)
پلستواناس466ق. م.
پاوسانیاس409ق. م.
آجسیپولیس اول397 ق. م.
کلئوبروت ثانی380ق. م.
آرتاس اول309ق. م.
امروتاتوس265ق. م.
آرتاس دوم264ق. م.
لئونیداس دوم257ق. م.
کلئومروت ثالث243ق. م.
کلئومن ثالث238ق. م.
آجسیپولیس ثالث219ق. م.
(قاموس الاعلام ترکی).
اسپارت را نخست مردم دُریس بنا نهادند. محیط شهر قریب 8 یا 9 هزار گز بود و چون مردم آن به معماری و مجسمه سازی توجه بسیار نداشتند در ابنیه و عمارات با آتن همسری نمی توانستند کرد. تعداد مدنیون اسپارت به 32000 میرسید و این عده خود 340000 بنده و تحت الحمایه داشتند. اسپارت در نتیجهء حکومت اشرافی و مقتدر خویش بر مسه نیا غالب آمد و سرانجام تمام شبه جزیرهء پلوپونزوس را تصرف کرد و بالاخره بر آتن نیز مسلط شد ولی همین تسلط موجب ضعف آن گردید و امروز از اسپارت جز ویرانه ای چند بر پای نیست. (لغت نامهء تمدن قدیم ذیل کلمهء اسپارتا).
(1) - Sparte.
(2) - Lacedemone.
(3) - Lycurgue.