ابن خلکان

«لغت نامه دهخدا»

[اِ نُ خَلْ لَ / لِ] (اِخ)(1)شمس الدین ابوالعباس(2) احمدبن ابراهیم بن ابی بکربن خلکان بن ناوک بن عبدالله بن شاکَل بن الحسین بن مالک بن جعفربن یحیی بن خالد البرمکی الاربلی الشافعی. یکی از بزرگان علما و صدور رؤسا. و چنانکه خود او در تضاعیف وفیات گوید(3)به سال 608 ه .ق . در شهر اربل بمدرسهء ملک معظم مظفرالدین بن زین الدین متولد و در 621 صحیح بخاری را از شیخ صالح بن هبه الله شنوده(4) و پدر او تا آخر عمر (610) متولی تدریس مدرسهء ملک المعظم در اربل بوده است(5). ابن خلکان در سنهء 626 از موطن خویش بحلب رفته و سالی چند ببوده(6) و در سال 633 به دمشق اقامت داشته است(7). و در 636 نائب قاضی القضاه مصر، یوسف بن حسن سنجاری شده و در 659 قاضی القضاه دمشق گردیده و پس از پانزده سال باز به مصر رفته و سپس بسِمَت متولی قضا به شام بازگشته است. و کتبی صاحب فوات الوفیات گوید: ابن خلکان متولی قضای شام بود و سپس منعزل و ابن صایغ قاضی آنجا گردید و پس از هفت سال ابن صایغ عزل شد و ابن خلکان بمقام پیشین بازگشت و شعرای وقت از قبیل رشیدالدین فارقی و سعدالدین فارقی و نورالدین بن مصعب او را تهنیتها گفتند. گویند وقتی او را بکذب در انتساب ببرامکه تهمت کردند، او در جواب گفت: اگر بدورغ نسب خواستمی کردن، خود را بعباس بن عبدالمطلب یا علی بن ابی طالب یا یکی از صحابه بستمی. چه فایدتی مترتب تواند بود در انتساب بقومی که از آنان بقیتی نمانده و در اصل مجوس بوده اند؟ ابن خلکان را اشعاری لطیف حاکی از طبعی سلیم و ذوقی مستقیم است. او به سال 680 از منصب قضای شام مستعفی شده و در 681 درگذشته است. کتاب نفیس او موسوم به وفیات الاعیان و انباء ابناءالزمان یکی از بزرگترین و نافعترین کتابهای فن رجال است. آنرا در 654 بقاهره آغاز کرده و در 672 بهمان شهر بپایان رسانیده است. این کتاب بترتیب حروف معجم و ترجمهء 846 تن از بزرگان امرا و وزرا و علما و جز آنان را شامل است. مولانا ظهیرالدین اردبیلی متوفی به 930 آنرا بفارسی آورده و مرحوم معتمدالدوله فرهادمیرزا به سال 1284 ه .ق . با تصحیح و حواشی و قیود و اضافاتی در طهران متن عربی آنرا طبع کرده است. و دوسلان(8) بفرانسه ترجمه کرده است، و محمد افندی رودسی زاده با تصرفاتی به ترکی نقل کرده و در اسلامبول به سال 1280 ه .ق . به طبع رسیده است. و نسخه ای از کتاب وفیات بخط مؤلف او در متحف بریطانیا موجود است. ابن خلکان را برادری موسوم به بهاءالدین محمد بوده که قضاء بعلبک داشته و در 683 ه .ق . وفات کرده است و شاید کتاب التاریخ الاکبر فی طبقات العلماء و اخبارهم از او باشد.
(1) - ضبط نام ابن خلکان را بعضی بکسر خاء و لام و برخی بضم خاء و فتح لام کرده اند.
(2) - در بعض نسخ احمدبن محمد بن ابراهیم بن ابی بکر خلکان، و خلکان نام ابوبکر است.
(3) - ترجمه�� ام المؤید زینب جرجانیه نیشابوریه.
(4) - ترجمهء عبدالاول سجزی.
(5) - ترجمهء احمدبن کمال.
(6) - ترجمهء عیسی بن سنجر.
(7) - ترجمهء احمدبن قحطان اربلی.
(8) - De Slane.