«لغت نامه دهخدا»
[اَ خَ] (اِخ) (مقلوب ارخی بِل(1)، کلمهء یونانی بمعنی گنگبار یعنی مجمع الجزائر) اسم قطعه ایست از دریا مشتمل بر جزایر مخصوصه و آن دو قسم است: ارخبیل رومی و هندی. نخستین، فرعی است از بحر متوسط که بمسافت 400 میل بسوی شمال امتداد یابد و معدل عرض آن 200 میل است و موقع آن بین 35 و 41 درجهء عرض شمالی و 23 و 28 درجهء طول شرقی است و حد وی از جانب شمال و شمال غربی ترکیه اروپا و از جانب مشرق آسیای صغیر و از مغرب شهرهای یونان و از جنوب جزیرهء کندیا (کاندی)(2) یا کریت (اقریطش) است و نیز بنام بحر جزائرالروم و بحر سفید نامیده میشود و آن مشتمل بر جزایر بسیار است و اکثر آنها جزائر سنگی باشند. مساحت بزرگترین آن جزائر 4000 میل مربع است و کوههای آن آهکی است. بلندترین قلهء آن 5000 قدم ارتفاع دارد و اعظم جزائر آن جزیرهء «اوبه» است و اراضی آن حاصلخیز است و اهم محصولات وی حریر و پنبه و عسل و انگور و انجیر و مویز و پرتقال و مرجان و اسفنج و مرمر و غیره است و مراکز شهرها و قریه های آن بسیار زیباست چه آنها یا بر سواحل دریا واقعند یا در سفح جبال یا وادی های حاصلخیز مشتمل بر چشمه های گوارا. و هوای آن معتدل و صحی و سکنهء وی قوی بنیه و زنان آنجا بجمال صورت مشهورند و کشتی ها بعلت شدت زوابع (گردبادها) و کثرت جزایر کوچک و صخره های هائله جز با مشقت و خطر فراوان نمیتوانند در این دریا سیر کنند. جزایر ارخبیل پیش از اسکندر کبیر مستقل بود و بعض آن تحت سلطهء اثنویین و لقدمونیین و ایرانیان بود و سپس منضم بمملکت مقدونیه شد آنگاه امپراطوری روم بر آن تسلط یافت و از آن پس دست بدست گردید تا در سال 1068 ه . ق. سلطان سلیم عثمانی بر آن مستقل شد تا آنکه مملکت یونان نشأت یافت و ارخبیل بدان پیوست. اهالی این جزایر بتجارت توجه دارند و بفن فلاحت آگاهند. || اما ارخبیل هندی اهمیت آن کمتر از ارخبیل رومی است و مشتمل بر مجموع جزائر نیم کرهء شرقی است که از ساحل آسیای جنوب شرقی تا استرالیا ممتد است و از جزائر آن جزیره های فیلیپین و سومطره (سوماترا) و جاوه و بورنیو و سیلیبس و ملقا و بندا باشد و موقع آن بین 11درجهء عرض جنوبی و 20 درجهء عرض شمالی و 95 و 135 درجهء طول شرقی و دریای چین و اقیانوس ساکن و استرالیا و اقیانوس هند حدود آن باشد و اهالی آن بر دو نوعند: ملاسیه (مالزی) و زنجیه. (ضمیمهء معجم البلدان). (1) - Archipel. (2) - Candie.