بخل

«لغت نامه دهخدا»

[بُ] (ع مص)(1) زفتی کردن. (از منتهی الارب) (از ناظم الاطباء). منع کردن و امساک کردن. (از اقرب الموارد). بخیلی کردن. (تاج المصادر بیهقی) (المصادر زوزنی) (ترجمان القرآن جرجانی ترتیب عادل بن علی). بُخُل. بَخَل. (ناظم الاطباء). بَخل. بَخَل. (منتهی الارب). بَخَل. (از اقرب الموارد) :الذین یبخلون و یأمرون الناس بالبخل. (قرآن 4/37)؛ ایشان که به آنچه دارند بخیلی کنند و مردمان را ببخل فرمایند [ و از سخاوت بازدارند ] . (کشف الاسرار میبدی ج 2 ص498). || بی لیاقتی. ناشایستگی. (از دزی ج 1 ص55). || (اِ) زفتی. ضد کرم. (منتهی الارب). زفتی. ضد جوانمردی و جود. (ناظم الاطباء). تزش. (منتهی الارب). بُخُل. بَخَل. (منتهی الارب). بخل، منع از مال خویشتن و شح، بخل از مال دیگران است و گفته اند بخل ترک ایثار هنگام حاجت است و گفته اند محو صفات انسانی و اثبات عادات حیوانی است. (از تعریفات جرجانی). آز. امساک. لاَمت. طمع. (ناظم الاطباء). ناجوان مردی. شح. ضنت. لؤم. مَلامت. مساک. مساکه. مسکه. امساک. حصر. مقابل سخاء، رادی، کرم، جوانمردی. (یادداشت مؤلف) :
بخل همیشه چنان ترابد از آن روی
کآب چنان از سفال نو نترابد.خسروانی.
بکند هردو چشم خویش از بخل
همچو حلاج دانه را به وشنگ.منطقی.
ببندد دهان خود از فرط بخل
که برناید از سینهء او رچک.طیان.
مکره بگه بخل تو باشی و نه مطواع
مطواع گه جود تو باشی و نه مکره.
منوچهری.
یکی بخل و دوم حرص و سوم آز
چهارم مکر و پنجم شهوت و ناز.
ناصرخسرو.
اصل جاه از جهان فضل بگیر
بیخ بخل از زمین آز بکن.مسعودسعد.
بجود و بخل کم و بیش کی شود روزی
خطا گرفتن بر من بدین طریق خطاست.
مسعودسعد.
که می بینم مردمان را که مرا ببخل نسبت می کنند و بخدا که من بخیل نیستم. (کلیله و دمنه).
درع حکمت پوشم و بی ترس گویم القتال
خوان فکرت سازم و بی بخل گویم الصلا.
خاقانی.
شب بخل سایه برافکند اینک
نماند آفتاب کرم را شعاعی.خاقانی.
مگر که بخل شبی بر کرم شبیخون کرد
چنانکه از صفت ناتمام او زیبد.خاقانی.
ظلم را چون هدف جگر بدرید
بخل را چون صدف شکم بشکافت.خاقانی.
جوانمردی را در جنگ تاتار جراحتی هول رسید کسی گفت فلان بازرگان نوشدارو دارد اگر بخواهی باشد که دریغ ندارد و چنین گویند که آن بازرگان ببخل معروف بود. (گلستان).
که بخل و دوستی باهم نباشد.سعدی.
ببخل چنان مشهور بود که حاتم طائی بکرم. (گلستان). اگر چه تربیت است طایفه ای بر بخل حمل کنند. (گلستان).
می شود فریادرس فریاد چون گردد تمام
بخل در فریاد با فریادرس کردن چرا.
صائب (از آنندراج).
- بخل پرورد؛ پروردهء بخل. پرورش یافته با بخل و زفتی :
خواجه وعده وفا نکرد، وفا
کی کند، هیچ بخل پروردی.خاقانی.
- بخل زدا؛ زداینده و ازبین برندهء بخل. زفتی زدا :
جود از دو کف بخل زدایت کند نفر(2)
بخل از دو دست جودفزایت کند نفیر.
منوچهری (دیوان چ دبیرسیاقی ص36).
- بخل فرسا؛ فرساینده و ازبین برندهء بخل. بخل زدا :
مر کفش را دو وصف کن که جز او
بخل فرسای و جودپرور نیست.عنصری.
- بخل کردن؛ امساک کردن و زفتی کردن. (ناظم الاطباء). تبلد. (یادداشت مؤلف) :
نادان که بخل می کند و گنج می نهد
مزدور دشمنست تو بر دوستان فشان.
سعدی.
- بخل کش؛ کشندهء بخل :
بخل کش دادده و شیرکش و زهره شکاف
تیغ کش فاره فکن نیزه زن و تیرانداز.
منوچهری.
- بخل کشتن؛ از بین بردن بخل. نابود کردن بخل :
بکشد شخص بخل را کرمش
سرنگون زآستان درآویزد.خاقانی.
- بخل ورز؛ بخل ورزنده. بخل کننده. بخیل. زفت :
ترا از حیات کریمان چه سود
که از مردن بخل ورزان بود.
خاقانی (دیوان چ سجادی ص 864).
-امثال: بخل و دوستی با هم نباشد (بیا تا جان شیرین بر تو ریزم، که...)سعدی.
نظیر: خواستن دل، ریزش دست. (از امثال و حکم دهخدا ج 1 ص395).
(1) - از باب کَرُمَ و سَمِعَ. (ناظم الاطباء).
(2) - ن ل: نفیر.