برکندن

«لغت نامه دهخدا»

[بَ کَ دَ] (مص مرکب) کندن. جدا کردن از زمین. قلع کردن. قلع. اقتلاع. (تاج المصادر بیهقی). قلع و قمع کردن. از جا درآوردن. از بیخ برآوردن. (آنندراج). استیصال. (یادداشت مؤلف). نزع. انتزاع :
شمشیر تو شیر اوژند پرتاب تو پیل افکند
یک حملهء تو برکند بنیاد صد حصن حصین.
جوهری.
بر آنم که تا زنده ماند تنم
بن و بیخ بد از جهان برکنم.فردوسی.
گر از دامن او درفشی کنند
ترا با سپاه از جهان برکنند.فردوسی.
که او گربه از خانه بیرون کند
یکایک همه ناودان برکند.فردوسی.
خم آورد پشت سنان ستیخ
سراپرده برکند هفتاد میخ.
فردوسی (از لغت نامهء اسدی در کلمهء ستیخ).
بنیزه کرگدن را برکند شاخ
بزوبین بشکند سیمرغ را پر.فرخی.
دو چیزش برکن و دو بشکن
مندیش ز غلغل و غرنبه.لبیبی.
[ یعقوب لیث گفت ] سبب برکندن طاهریان و جور ایشان از مسلمانان من خواهم بود. (تاریخ سیستان). اگر این شغل مرا دهد و بدین رضا دارد من علوی را از طبرستان برکنم و اگر ندهد ناچار من اسماعیل احمد را برکنم. (تاریخ سیستان). چون عجم برکنده شدند و عرب آمدند شعر ایشان بتازی بود. (تاریخ سیستان). علی تکین دشمنی بزرگ است... صواب آن باشد که وی را از ماوراءالنهر برکنده آید. (تاریخ بیهقی). چون آتش خشم بنشست پشیمان میشوم چه سود دارد که... خانمانها برکنده باشند. (تاریخ بیهقی). گریخته از برادر بمکران نشانده و عیسی مغرور و عاصی را برکنده شود. (تاریخ بیهقی).
برکندم جهل و گمرهی را
از بیخ ز باغ و جویبارم.ناصرخسرو.
جزیرهء خراسان چو بگرفت شیطان
در او خار بنشاند و برکند عرعر.
ناصرخسرو.
الا ای باغبان آن سرو بنشان
اگر صاحبدلی آن سرو برکن.سعدی.
بخرام بالله تا صبا بیخ صنوبر برکند
برقع برافکن تا بهشت از حور زیور برکند.
سعدی.
نسف؛ برکندن بنا. (دهار) (تاج المصادر بیهقی). اتاکه؛ برکندن موی. اجاحه؛ از بیخ برکندن. اجتثاث؛ بریدن و از بیخ برکندن چیزی را. اجتحاء؛ از بیخ برکندن چیزی را. اجتراف؛ از بن برکندن. اجتفاء؛ از بیخ برکندن تره را. احتفاف؛ برکندن درخت را. اجتیاح، اجذار، اجعام، اقتلاع؛ از بیخ برکندن. انشاص؛ از جای برکندن. تجرف؛ به بیل برکندن گِل را. تجرید؛ برکندن موی پوست را. تزبیق؛ برکندن موی . تقعیث، تقلیع؛ از بیخ برکندن. تهلیب؛ موی برکندن. جأف؛ برکندن درخت را از بن. جذر، جرف؛ از بیخ برکندن. جعف؛ برکندن درخت را. جفّ؛ از بیخ برکندن تره را. جیاحه؛ از بیخ برکندن. جیخ؛ برکندن توجبه وادی را. (از منتهی الارب). حفّ؛ موی برکندن از روی. (تاج المصادر بیهقی). دخم؛ از جای برکندن چیزی را. سخت؛ از بیخ برکندن. سحف؛ نیک برکندن موی از پوست چندان که باقی نماند از آن. سفر؛ از بیخ برکندن موی. (از منتهی الارب). سکّ؛ گوش از بن برکندن. (تاج المصادر بیهقی). طرق؛ برکندن موی. طمس؛ برکندن از بیخ و بن. عتف، عتم؛ برکندن موی را. عنش؛ از جای برکندن. (از منتهی الارب). قعشره، قعضبه؛ از بیخ برکندن. قعف؛ برکندن خاک از پای خود از سخت پاسپردگی و برکندن خرمابن را از بیخ. قفثله؛ از بیخ برکندن. قلیخ؛ برکندن درخت را. قلع؛ از بیخ برکندن چیزی را. معط؛ برکندن موی. تحت؛ از بیخ برکندن. هرمله؛ برکندن موی کسی را. هلب، هلض؛ برکشیدن چیزی را و برکندن. هید؛ از جای برکندن. (از منتهی الارب).
- از بیخ برکندن؛ قلع و قمع کردن. ریشه کن کردن.
- از بیخ و بن برکندن؛ مستأصل کردن. نابود کردن :
بدو گفت بهرام جنگی منم
که بیخ کیان را ز بن برکنم.فردوسی.
دل و پشت بیدادگر بشکنید
همه بیخ و شاخش ز بن برکنید.فردوسی.
- از جای برکندن؛ دگرگون کردن :
گرت برکند خشم روزی ز جای
سراسیمه خوانندت و تیره رای.سعدی.
- || واژگون کردن. خراب کردن. با خاک یکسان کردن :
بیک نعره کوهی ز جا برکنند
بیک ناله شهری بهم برزنند.سعدی.
- از میان برکندن؛ از میان برداشتن :
بداندیش را از میان برکنم
سر بَدْنِشان را بی افسر کنم.فردوسی.
- برکندن امید؛ ناامید شدن. امید بریدن. مأیوس شدن :
من آن روز برکندم از عمر امید
که افتادم اندر سیاهی سپید.سعدی.
- برکندن موی؛ کنایه از زاری و نالهء سخت کردن. شیون و زاری بسیار کردن :
چو خاقان شنید آن، سیه کرد روی
همان مادرش نیز برکند موی.فردوسی.
برفور جامه چاک زد و موی برکند و روی بخراشید. (سندبادنامه).
- بیخ کسی برکندن؛ از میان بردن وی. نابود کردن وی. نیست کردن :
بزخم تیر غزا بیخ کافران برکند
چو دید روی علی را و حال پیغمبر.
ناصرخسرو.
جز بدی نارد درخت جهل چیزی برگ و بار
برکنش زود از دلت زآن پیش کو بالا کند.
ناصرخسرو.
|| جدا کردن :
یلان را بژوبین و خنجر زنید
سر سرکشان را ز تن برکنید.فردوسی.
سرافراز گردد مگر دشمنم
فرستاده را سر ز تن برکنم.فردوسی.
تا شکمْشان ندرم تا سرشان برنکنم
تا بخونْشان نشود مُعْصَفَری پیرهنم.
منوچهری.
خشت از سر خم برکند باده ز خم بیرون کند
وآنگه ورا درافکند در جعبهء مروانیه.
منوچهری.
بناخن سنگ برکندن ز کهسار
به از حاجت بنزد ناسزاوار.نظامی.
نشد ممکن که این خاک خطرناک
بر انگشت بریده برکند خاک.نظامی.
تکشیح، تمحین؛ برکندن پوست را. عدن؛ برکندن سنگ را. هلت؛ پوست برکندن. (از منتهی الارب).
- برکندن پوست کسی؛ سخت وی را آزردن :
بردران ای دل تو ایشان را مایست
پوستْشان برکن کشان جز پوست نیست.
مولوی.
چون بسختی دربمانی تن بعجز اندرمده
دشمنان را پوست برکن دوستان را پوستین.
سعدی.
- برکندن نام؛ محو کردن نام. زدودن نام :
از درمها نام شاهان برکنند
نام احمد تا قیامت میزنند.مولوی.
- جان برکندن؛ جان ستدن. جان بگرفتن. از بین بردن. نابود کردن کسی :
ازینسان همی افکند دشمنان
همی برکند جان آهرمنان.فردوسی.
|| بیرون کردن. جدا کردن. سلخ. (یادداشت مؤلف). برکندن جامه از تن یا پوست از بدن :
ز سر تاج فرهنگ بفکنده ای
ز تن جامهء شرم برکنده ای.فردوسی.
سلخت المرأه درعها؛ آن زن زره را از تن برکند. جلع؛ برکندن جامه را و برهنه گردیدن. خلع؛ برکندن جامه را از تن. سلخ؛ برکندن پیرهن را. لحب؛ برکندن پوست را از چوب. محن؛ برکندن پوست. (از منتهی الارب). || درآوردن. بیرون آوردن :
برجهد آن خار محکم تر زند
عاقلی باید که خاری برکند.مولوی.
بخرام بالله تا صبا بیخ صنوبر برکند
برقع برافکن تا بهشت از حور زیور برکند.
سعدی.
- چشم (دیده) برکندن؛ کور کردن کسی را :
زندگانیت باد الف سنه
چشم دشمنْت برکناد کنه. منجیک.
تنت را بخاک سیاه افکنم
بنوک سنان دیده ات برکنم.فردوسی.
بایران زمین آتش اندرزنیم
ز سر دیدهء دشمنان برکنیم.فردوسی.
ای رقیب اینهمه سودا بمن خسته مکن
برکنم دیده و من دیده ازو برنکنم.سعدی.
التحاص؛ برکندن گرگ چشم گوسپند را. (از منتهی الارب). || فروگذاشتن. ترک کردن :
تو پیوند و خویشی همی برکنی
همان فر قیصر ز من بفکنی.فردوسی.
- دل برکندن از چیزی (کسی)؛ دل برداشتن. بی میل شدن بچیزی. ترک علاقهء چیزی کردن. ترک دوستی کردن. مهر و دوستی فروگذاشتن :
چنین پیر گشته پرستنده بود
دل از تاج و از تخت برکنده بود.فردوسی.
از تو دل برنکنم تا دل و جانم باشد
میکشم جور تو تا جهد و توانم باشد.
سعدی.
گیرم که برکنی دل سنگین ز مهر من
مهر از دلم چگونه توانی که برکنی؟سعدی.
- دل برکندن کسی را؛ جدا کردن وی از جایی. دور کردن وی از کسی یا جایی :
ببردی بکوه و بیفکندیم
دل از ناز و آرام برکندیم.فردوسی.
- مهر برکندن؛ مهر فروگذاشتن. ترک کردن دوستی :
سعدی به جور و جفا مهر از تو برنکند
من خاک پای توام گر خون من بخوری.
سعدی.
|| حفر کردن. برکاویدن. (آنندراج): معمعه؛ برکندن باران زمین را. (از منتهی الارب). || حرکت کردن. رفتن. کوچ کردن.
- از جای برکندن اسب؛ گسیل کردن و حرکت دادن آن. براه انداختن آن :
بگفت این و از جای برکند اسب
بیامد بکردار آذرگشسب.فردوسی.
- برکندن از جائی؛ از آنجا با خدم و حشم و بار و بنه شدن : شاه از آن جا برکنده بود و با باغ هفت انبر آمده بود. (اسکندرنامه نسخهء سعید نفیسی).
|| معزول کردن. عزل کردن : گروهی را شغلها فرمودند و خلعتها دادند و گروهی را برکندند. (تاریخ بیهقی).