تاریخ جدید ایران

«لغت نامه دهخدا»

[خِ جَ دی دِ](ترکیب وصفی، اِ مرکب) حساب سال و ماهی که اکنون در ایران بر طبق قانون جاری است. تقی زاده در گاه شماری آرد: جشن نوروز بعنوان آغاز سال تا این اواخر تنها نشانه ای بود که از بقایای حساب زمان یا سال و ماه شماری ایران قدیم در ایران مانده بود آنهم در لفظ نوروز (نه در موقع آن از سال و نه در سایر خصایص قدیم سال ایرانی) چه تاریخ از مبدأ هجرت پیغمبر، عربی و سال قمری عربی و ماهها عربی حساب میشد و نوروز هم در اولین روز بهار و اعتدال ربیعی برحسب آنچه ملکشاه سلجوقی (از سلاطین ترک) مقرر داشته گرفته میشد(1). فقط از 35 سال قبل(2) که بعضی از ادارات ایران بطرز جدید اداره شد حساب نجومی یعنی سال و ماه منجمین ایران را که تا آن وقت در تقویم های رقومی و فارسی بیشتر برای احکام نجوم و اختیارات درج میشد و مخصوص حوزهء محدود علاقه مندان بعلم تنجیم بود در ادارات دولتی نیز بتدریج معمول و دائر کرده و استعمال ماه های شمسی را با اسامی بروج دوازده گانهء منطقه البروج در امور اداری مرسوم ساختند. راست است که قبل از این دوره نیز سنین مالی شمسی در کار بوده و به اسم دورهء دوازده سالهء سالهای «خطا و قبچاق و ایغور» یعنی «سیچقان ئیل» تا «تنگوزئیل» نامیده میشدند، ولی گذشته از آنکه ماهها قمری و عربی بود(3)استعمال این سالهای شمسی نیز فقط محدود بدوائر مالیه بوده و در بین عامه رواجی نداشت اسامی قدیم ماههای ایرانی در بین مسلمین ایران جز در بعضی نواحی ایران در میان زارعین یا اهالی قصبات نمانده بود تا آنکه در سال 1343 ه . ق. مطابق 1925 م. ترتیب ماه و سال شماری جدیدی در ایران بحکم قانون 11 فروردین 1304 ه . ش. برقرار شد و اول بهار را رسماً اول سال عرفی و مملکتی قرار داده اسامی ماههای قدیم ایرانی را احیا نمودند(4) ولی بجای ماههای سی روزه با پنج روز جداگانه در آخر سال (یا در آخر یکی از ماهها) شش ماه اول را 31روزه و پنج ماه بعد را 30روزه و ماه آخر را 29 روزه (مگر در سالهای کبیسه که باز 30 روز است) قرار داده و سال را بر اساس حساب نجومی در هر سال (نه بر کبیسهء مطرد چهارساله) بنا نهادند همانطور که در سال جلالی معمول بوده... (گاه شماری صص 1-3).
(1) - رجوع بتاریخ جلالی شود.
(2) - تاریخ انتشار کتاب گاه شماری مؤلف 1317 ه . ق. است.
(3) - این حالت بیشتر مربوط بیکی دو قرن اخیر است چه در قرون سابقه هرچه جلوتر برویم شیوع استعمال سال و ماه ایرانی بیشتر بوده، حتی در قرون اخیر نیز فصول و بعضی بروج شمسی برای بعضی احتیاجات در افواه دایر بود ولی استعمال رسمی نداشت.
(4) - جز آنکه اسامی را اندک تغییر و تحریفی عارض شده مانند «اَردیبهشت» که حالا «اُردیبهشت» بضم الف تلفظ میشود و اسفندارمذ که تخفیف به اسفند یافته.