احتباک

«لغت نامه دهخدا»

[اِ تِ] (ع مص) بستن اِزار. ازار سخت کردن بر میان. (تاج المصادر). شلوار بر میان سخت بستن. || استوار و نیکو کردن هر چیزی. || احتباک ثوب؛ نیکو بافتن جامه. || حبوه بستن و گردپای نشستن. احتباء. (منتهی الارب). پشت و ساق درهم کشیده نشستن. || فراهم بستن پشت و ساق خود بفوطه. || سخت شدن. || جرجانی در تعریفات آرد: احتباک آن است که در کلام، متقابلان جمع شوند و یکی از متقابلان را حذف کنند بجهت دلالت مقابلش بر آن. مثلاً علفتها تبناً و ماءً بارداً. بجای: علفتها تبناً و سقیتها ماءً بارداً. و مؤلف کشاف اصطلاحات الفنون آرد: احتباک، بالباء الموحده، و هو عند اهل البیان من الطف انواع الحذف و ابدعها و قل من تنبّه له او نبّه علیه من اهل فن البلاغه. و ذکره الزرکشی فی البرهان. و لم یسمه هذا الاسم بل سماه الحذف المقابلی. وافرده بالتصنیف من اهل العصر العلامه برهان الدّین البقاعی. و قال الاندلسی فی شرح البدیعه: و من انواع البدیع، الاحتباک و هو نوع عزیز. و هو ان یحذف من الاول ما اثبت نظیره فی الثانی و من الثانی ما اثبت نظیره فی الاوّل. کقوله تعالی: و مثل الذین کفروا کمثل الذی ینعق. (قرآن 2/171)؛ التقدیر و مثل الانبیاء و الکفار کمثل الذی ینعق و الذی ینعق به. فحذف من الاول الانبیاء لدلاله الذی ینعق علیه، و من الثانی الذی ینعق به، لدلاله الذین کفروا علیه. و قوله: ادخل یدک فی جیبک تخرج بیضاء. (قرآن 27/12)؛ التقدیر تدخل غیربیضاء و اخرجها تخرج بیضاء. فحذف من الاول تدخل غیربیضاء و من الثانی و اخرجها. و قال الزرکشی هو ان یجتمع فی الکلام متقابلان فیحذف من کل واحد منهما مقابله لدلاله الاَخر علیه. نحو: ام یقولون افتریه قل ان افتریته فعلی اجرامی و اَنَا بری ء مما تجرمون. (قرآن 11/35)؛ التقدیر ان افتریته فعلی اجرامی انتم برآء منه و علیکم اجرامکم و اَنَا بری ء مما تجرمون. و نحو: یعذّب المنافقین ان شاء او یتوب علیهم. (قرآن 33/24)؛ ای یعذّب المنافقین ان شاء فلایتوب علیهم. او یتوب علیهم فلایعذبهم. و نحو: و لاتقربوهن حتی یطهرن فاذا تطهرن فأتوهن. (قرآن 2/222)؛ ای حتی یطهرن من الدم یتطهرن بالماء. فاذا تطهرن و یتطهرن فاتوهن. و نحو: خلطوا عملاً صالحاً و آخر سیئاً. (قرآن 9/102)؛ ای عملاً صالحاً بسیی ء آخر سیئاً بصالح. و مأخذ هذه التسمیه من الحبک الذی معناه الشد و الاحکام و تحسین اثر الصبغه فی الثوب. فحبک الثوب سدّ مابین خیوطه من الفرج و شده و احکامه بحیث یمنع عنه الخلل مع الحسن والرونق. و بیان اخذه منه، انّ مواضع الحذف من الکلام شبهت بالفرج من الخیوط فلما ادرکها الناقد البصیر بصوغه الماهر فی نظمه و حوکه فوضع المحذوف مواضعه کان حائکاً له مانعاً من خلل یطرقه. فسد بتقدیره ما یحصل به الخلل مع ما اکسی من الحسن والرونق. کذا فی الاتقان فی نوع الایج��ز و الاطناب.