«لغت نامه دهخدا»
"[خِ تُ] (ترکیب وصفی، اِ مرکب) مؤلف کشاف اصطلاحات الفنون در ذیل کلمهء تاریخ آرد: و از آن جمله تاریخ ترک است و سالهای آن نیز شمسی حقیقی است و شب و روز را به دوازده قسمت تقسیم کنند و هر قسمت را «چاغا» نامند و هر «چاغ» را به هشت قسمت تقسیم کنند و هر قسمت را «کهنا» گویند و باز شب و روز را به ده هزار قسمت تقسیم کنند و هر قسمت را «فنکا» نامند. و سال شمسی بنابر ارصادشان 365 روز و 2436 فنکا می باشد و سال را به 24 قسمت متساوی تقسیم کنند 15 روز و5آفتاب بدرجهء شانزدهم «دلو» رسد. و همین طور ابتدای باقی فصول در اواسط بقیهء برجها قرار گیرند. اما ماههای آنها قمری حقیقی است و مبدأ هر یک از آنها اجتماع حقیقی است و نام ماههای آن از اینقرار است: «آرام آی»، «ایکندی آی»، «اوجونج آی»، «دردونج آی»، «بیشنج آی»، «آلتیج آی»، «یتنج آی»، «سکینج آی»، «طوقتنج آی»، «لوترنج آی»، «ان بیرنج آی»، «چغشاباط آی» و در هر یک از ماههای قمری یک قسم زوج از اقسام سال که عدد آن دو برابر عدد آن ماه است، پس اگر قسم زوج در ماهی روی ندهد چنانکه این امر هم ممکن است، زیرا مجموع دو قسم بزرگتر از یک ماه است آن وقت آن ماه زاید بشمار می آید و آن را بزبان خودشان شون آی نامند و این ماه را از این روی زاید شمرند تا مبدأ ماه اول همیشه در حوالی مبدأ سال باشد و ماه مزبور همان ماه کبیسه ای است و ترتیب سالهای کبائس در نزد ایشان بهمان ترتیبی است که در نزد عرب وجود دارد. بعبارت دیگر ایشان یازده ماه را در هر سی سال قمری به ترتیب بهزیجوج «ادوط» کبیسه می گیرند و ماه کبیسه در موضع معینی از سال واقع نمیشود بلکه ممکن است در مواضع مختلف آن روی دهد و عدد ایام ماه در نزد آنان 29 یا 30 روز است. بیش از سه ماه متوالی، ماه تام نیاید و بیش از دو ماه متوالی هم ماه ناقص روی ندهد و هرگاه از سالهای ناقصهء یزدگردی 632 بیندازند و از باقیمانده سی، سی طرح کنند تا آنکه سی روز یا کمتر از آن باقی بماند در اینصورت اگر آن باقیمانده موافق یکی از سالهای مخصوص کبیسه باشد آنرا کبیسه گیرند و الا فلا. ولی اگر این ماه پس از هر یک از ماههای سال واقع شود آن وقت از راه استقراء و حساب اجتماعات آنرا بدست آورند، و باید دانست که ایشان را ادواری است: اول، که آنرا دور عشری نامند و مدت آن ده سال است و برای هر سال آنان، نام خاصی بزبان ترکی وجود دارد. دور دوم را اثناعشری خوانند و هر یک از سالهای مذکور بلغت ترکی بحیوانی نسبت دهند و این همان دوری است که در میان دیگر اقوام نیز مشهور است(1). سوم دورهء «ستونی» و مدت آن شصت سال است که مرکب از دو دور نخستین است که عبارت از شش دور «عشری» و پنج دور «اثناعشری» و اول این دوره در اول عشری و اثناعشری هر دو است و با این دوره های سه گانه همانطور که سا��ها را می شمرند ایام را نیز می شمرند و ایشان را دور دیگری است موسوم بدورهء چهارم و دور اختیاری که بدان فقط ایام را می شمرند و مدت آن دوازده روز است و آن مثل ایام هفته در نزد آنان می باشد و هر روز آن را به یکی از رنگها نسبت دهند و به همان رنگ به زبان ترکی نامیده می شود. بعضی از این روزها در نزد ایشان منحوس و یا نزدیک بدان و برخی مسعود و یا نزدیک بدانست و در اختیارات بدان اعتماد کنند و هرگاه این دور بنخستین قسم فرد اقسام سال برسد روز آن دور را تکرار می کنند، به عبارت دیگر لازم نخست از این قسم و روز قبل از آن را در این دور یکی می شمرند و همچنین هر یک از اقسام سال و همچنین هر یک از روزهای ادوار چهارگانه به زبان ترکی دارای نام خاصی است و تفصیل این امر را از کتب عمل (تقویم) می توان جست. و ترکان مبدأ تاریخ خویش را ابتدای آفرینش عالم قرار دهند و به گمان ایشان در سال 660 یزدگردی از آغاز آفرینش عالم 8863 قرن و 9965 سال سپری شده است و گمان برند که مدت بقای عالم 300000 قرن است که هر قرن 10000 سال است. (کشاف اصطلاحات الفنون چ احمد جودت ج1 صص68-69). (1) - تقی زاده در گاه شماری ذیل سالهای «خطا و قبچاق و ایغور» ص2 آرد: این ترتیب چینی و ترکی است و پس از استیلای مغول در ایران رواج یافته است. برای سهولت حفظ این دورهء حیوانات در دو بیت فارسی «نصاب الصبیان» که دایره المعارف منظوم کوچکی است جمع و ضبط شده که نه اصل اسامی ترکی بلکه معنی فارسی آنها را مشتمل است و آن دو بیت این است: موش و بقر و پلنگ و خرگوش شمار زین چار چو بگذری نهنگ آید و مار آنگاه به اسب و گوسفند است حساب حمدونه و مرغ و سگ و خوک آخر کار. در بین ترکهای آسیای مرکزی این حساب از قدیم معمول بوده و در دیوان لغات الترک محمود کاشغری که در سنهء 466 ه . ق. تألیف شده شرح آن دیده میشود (چ استانبول 1333 ه . ق. ج 1 ص 289). همچنین در جامع التواریخ رشیدالدین و سایر کتب تواریخ مغول در ضمن ذکر وقایع غالباً تاریخ ترکی و عربی را با هم ذکر نموده اند که اغلب آنها و شاید همه بحساب قهقرایی با آنچه در تقویم ها ثبت شده مطابقت دارد. و نیز «گینزل» Ginzel, Handbuch der Mathematischen und Technischen Chronologie, Leipzig 1906 14 فقره تاریخ ترکی با ماه و سال که از کتیبه های قدیم ترکی استخراج شده ثبت کرده که بین 680 و 734 م. است و همهء آنها باز بحساب فعلی درست درمی آید... ولی عجب است که باآنکه در دیوان لغات الترک سال 69 (یعنی 469) ه . ق. را «ناک یلی» یعنی سال نهنگ می نامد (که به اصطلاح معروف تقویم های مالوی ئیل می باشد) که با حساب مطابق می آید (ج 3 ص 116) در موضع دیگر از همان کتاب (ج 1 ص 290) با کمال صراحت میگوید که «سالی که در آن ما این کتاب را نوشتیم اعنی سال 466 در محرم سنهء مار داخل شده بود و چون سال آینده یعنی 467 شروع شود سال اسب داخل خواهد شد» که با حساب قهقرایی مطابقت نمیدهد. و از طرف دیگر در آخر کتاب از روی نسخهء اصل چنین مندرج است که ابتدای تألیف در غرهء جمادی الاولای 464 ه . ق. بوده و پس از چهار مرتبه تنقیح و تهذیب و تحریر در 10 جمادی الاَخرهء سنهء 466 تمام شده است."