تجنیس خط

«لغت نامه دهخدا»

[تَ سِ خَط ط / خَ](ترکیب اضافی، اِ مرکب) این صنعت را مضارعه و مشاکله نیز خوانند و این چنان باشد که دو لفظ آورده باشد که در خط متشابه یکدیگر باشند و در نطق مخالف، مثالش از قرآن: وَ هُم یَحسبونَ اَنهم یُحسنونَ صُنْعاً(1). دیگر: وَالذی هُوَ یُطعمنی وَ یَسقین. وَ اِذا مَرضْتُ فَهوَ یَشفین(2). دیگر از کلام نبوی: اِیّاکمْ وَالمُشارهَ فَانَّها تُمیت الْغُرَّهَ وَ تُحْیی الْعُرَّه. و در کتاب شهاب این خبر چنین است: اِیّاکم و مشارَهَالناسِ فانَّها تدفِن الغرهَ و تُظهِرُ العُرهَ. و دیگر پیغامبر گوید: علیک بالیأس مِن النّاسِ. و از سخن امیرالمؤمنین علی قال فی الجراد: کُلهُ و کُلّهُ. و از سخن فصحا و بغایت نیکو است و بعضی با امیرالمؤمنین نسبت میکنند: غَرکَ عِزکَ فصارَ قصارُ ذلک ذُلّکَ فَاخش فاحِشَ فِعْلک فَعلَّکَ تُهدا بهذا. و دیگر من گویم: رُبَّ رَبِّ غِنی غَبیّ سَرَّتْهُ شِرَّتُهُ فَجاءَهُ فُجاءَهً بَعدَ بُعدِ عِشرتِهِ عُسرتهُ. دیگر: نِعم النسبُ النشبُ. دیگر: المجالِسُ اَحلاها اَخلاها. دیگر: کلُّ مَلهوفٍ اِلیهِ فَرارُهُ وَ لدَیهِ قَرارُه.
پارسی: شب تاریک و راه باریک.
شعر تازی: نصربن الحسن گوید:
یا حُسنَ دارٍ تَعفت و طیب تلک المغانی
کأنَّها هُنَّ لفظ و ما لها مِن معانی.
مراست:
به عادَ اَعْلامُالعلومِ عوالیا
و اصبح اَثْمانُالثناء غَوالیا.
دیگر:
لِقطبِالملوک تَذِلُّ الرقاب
و نحوَ هواهُ تَمیلُ النُّفوس
عواطفهُ سابغاتُالظلالْ
وَ اَنعمهُ سائِغاتُالکؤسْ.
مثالش از شعر پارسی من گویم:
در خدمت تو اسب معالی بتاختم
وز نعمت تو نرد امانی بباختم.
دیگر:
همان خوشتر که نوشی اندرین مدت می صافی
همان بهتر که پوشی اندرین موسم خز ادکن.
مثال دیگر:
تو مشکین خال و من چنین مسکین حال.
(حدایق السحر چ اقبال صص10 - 12).
و رجوع به المعجم چ مدرس رضوی چ 1314 ه . ش. ص255 شود. و صاحب آنندراج آرد: نوع هفتم [ از انواع تجنیس ]، تجنیس خط، الفاظی در کلام آرند که در کتابت مانند باشند و در تلفظ متغایر:
خوبان که گرد لب خط مشکین کشیده اند
خط بر حیات عاشق مسکین کشیده اند.
مراد مشکین بشین معجمه و مسکین بسین مهمله است. مثال تجنیس خط در نثر: پوشیده و پوسیده و نوشیده و جامه و خامه... (آنندراج). صاحب آنندراج علاوه بر اینکه تجنیس خط را نوع هفتم از انواع تجنیس قرار داده در نوع سوم نیز نظیر همین تعریف را آورده و بی آنکه نامی برای آن ذکر کند گوید: نوع سوم متحدالکتابه و متخالف النقاط و الحرکات. مثال ابراهیم حسین نصیری:
خمارآلودگان را مژده باد ای دل که آن ساقی
گوارا بادهء چون خون دشمن در سبو دارد.
واله هروی:
سراید ثنا جز تو گر دیگرا
کند در دهانم زبانی زیانی.
در شعر اول، چون و خون و در دوم، زبانی و زیانی متجانس. (آنندراج). جرجانی این گونه تجنیس را تجنیس التصحیف خوانده است. رجوع به تجنیس التصحیف شود.
(1) - قرآن 18/104.
(2) - قرآن 26/79 و 80.