بره

«لغت نامه دهخدا»

[بَ رَ / رِ / بَرْ رَ / رِ] (اِ)(1) بچهء گوسفند که آنرا به عربی حمل خوانند. (برهان). بچهء گوسپند و آهو. (آنندراج). در تداول گناباد خراسان گوسپند خردسال میشینه که هنوز به یک سال عمر نرسیده خواه نر خواه ماده. بچهء میش که ازبرای قربانی فصح قرار داده شده و اگر بزغاله هم می بود مقبول می بود. مسیح برهء خدا خوانده شده چونکه قربانی مقبول و پسندیدهء درگاه خدا بود که ازبرای گناهان انسانیان کرده شد. (از قاموس کتاب مقدس). بَذَخ. بَرَق. بَهَمه. جَعده. حُلاّم. حَمَل. خَروف. رِخل. رَخِل. رِخله. زِفر. سَخله. شیشاک. شیشک. طُمروس. عَبور. عُمروس. هِلّع. یَعمور :
بسا کسا که بره ست و فرخشه بر خوانش
و بس کسا که جوین نان همی نیابد سیر.
رودکی.
بسا کسا که ندیم حریره و بره است
و بس کس است که سیری نیاید از ملکش.
ابوالمؤید.
همه دلْت بگشای تا یکسره
چو گرگ اندرآیند پیش بره.فردوسی.
سوم روز خوان را به مرغ و بره
بیاراستش گونه گون یکسره.فردوسی.
بیاورد لشکر سوی میسره
چو گرگ اندرآمد به پیش بره.فردوسی.
به خوان برنهادند چندی بره
به خوردن نهادند سر یکسره.فردوسی.
بیاویخت بر نیزه ران بره
ببست اندر اندیشه دل یکسره.فردوسی.
بره از تیر او ایمن بخفته
میان سبزه و لاله نهفته.(ویس و رامین).
گرگ و پلنگ گرسنه میش و بره برند
وینها ضیاع و ملک یتیمان همی برند.
ناصرخسرو.
از بهر آنکه تا بره گیری نگر ترا
ای بی تمیز مر دگری را مشو بره.
ناصرخسرو.
ز عدل شاه، جهان ایمنی گرفت چنان
که گرگ با بره خواهیم هم چرا دیدن.
سوزنی.
ز غصه چون بره نالم که سوی میش گذاری
که برنیارد شاخم بره نیارد میشم.خاقانی.
چون بره(2) کآید به مادر گوسپند چرخ را
سوی تیغ حاج پویان و غریوان دیده اند.
خاقانی.
آن مطبخیّ باغ نهد چشم بر بره
همچون بره که چشم به مَرعی برافکند.
خاقانی.
زین بره میخور چه خوری دودها
آتش درزن به نمک سودها.نظامی.
خورده های ملوک وار سره
مرغ و ماهی و گوسفند و بره.نظامی.
بره در شیرمستی خورد باید
که چون پخته شود گرگش رباید.نظامی.
سرکه از دسترنج خویش و تره
بهتر از نان کدخدا و بره.سعدی (گلستان).
در مصیبت ناله کم کن زآنکه این ماند بدانک
بره را می برد گرگ و اشتلم میکرد کُرد.(3)
ابن یمین.
در شبانی کلیم زد چو قدم
بره ای کرد ناگه از رمه رم.جامی.
گریختند همه پیش بره ها چون بز
نایستاد کَوَل نیز گرچه داشت چپر.
نظام قاری.
منش به تیغ شکم بردرم که بنشیند
سپاه بره و قندس بماتمش یکسر.
نظام قاری.
پیش بعضی خارپشت و قاقمست
در نظر یکسان و کامو و بره.نظام قاری.
در عهد تو از گرگ گرسنه دیت میش
بستد بره و بحث نتاج است شبان را.؟
ثَولاء؛ برهء دیوانه. (دهار). شیرمست؛ برهء ششماههء فربه. رجوع به شیرم��ت شود. مَسموط؛ برهء پاکیزه از موی جهت بریان. (از منتهی الارب). هُلاته؛ آب شستهء بره و بزغالهء نوزادهء سیاه. (منتهی الارب).
- آهوبره؛ برهء آهو. بچهء آهو :
ز شیرین گیاهان کوه و دره
شکر یافته شیر آهوبره.نظامی.
نهنگی که او پیل را پی کند
از آهوبره عاجزی کی کند؟نظامی.
آهوبره را که شیر در پی باشد
بیچاره چه اعتماد بر وی باشد؟سعدی.
و رجوع به آهوبره در ردیف خود شود.
- برهء آب؛ موج و طوفان. (ناظم الاطباء). موجهء آب. (مؤید الفضلاء).
- بره پلو؛ پلاو که در میان آن برهء بریان قرار دهند.
- برهء دومادر (دومادره، دومادری)؛ بره که از دو میش شیر مکد و از اینرو سخت فربه است. (یادداشت مرحوم دهخدا). بره ای را که خواهند فربه کنند از دو میش شیرده او را شیر دهند و آنرا شیرمست نیز گویند. (از برهان) (از آنندراج) :
عشقت برهء دومادر آمد
هرگز نشود نزار و لاغر.عمادی شهریاری.
عشق ترا نواله شد گاه دل و گهی جگر
لاغر از آن نمیشود چون برهء دومادری.
خاقانی.
نانی چو قرص مهر و مه از گندم عرق
رانی ز گوسپند سمین یا که از بره
آن بره پروریده نه از سبزه و تره
بل از نخست شیر مکیده دومادره.ادیب.
- || کنایه از کسی یا چیزی باشد که از حوادث روزگار نقصان و کاهش و آزاری بدو راه نیابد. (برهان). کنایه از چیزی که تقویت او از اطراف باشد، و یا چیزی که از سوانح و حوادث روزگار کاهشی و نقصانی درو راه نیابد. (آنندراج).
- || کمانی که دارای دو زه باشد. (ناظم الاطباء).
- برهء شکمی؛ بچه گوسفند شکمی.
- بره کباب؛ کباب که از گوشت بره کنند.
- بره کشان.؛ رجوع به همین ترکیب در ردیف خود شود.
- بره کشی.؛ رجوع به همین ترکیب در ردیف خود شود.
- چراغ بره؛ چراغدان و مشکات. رجوع به چراغ بره شود.
- دنبره؛ دنبهء بره.
- || طنبور. رجوع به دنبره شود.
- زبان بره؛ گیاهی است که به تازی لسان الحمل گویند. رجوع به زبان بره شود.
- مثل بره؛ نهایت آرام. (امثال و حکم دهخدا).
- مثل بره بزغاله؛ جمعی پراکنده بر زمین خفته. (امثال و حکم دهخدا).
|| کنایه از عاجز و زبون. (برهان).
- بره گرفتن؛ عاجز و درمانده را امداد کردن. (ناظم الاطباء). عاجز و زبون گرفتن. (برهان).
- || فریفتن. نظیر : بز گرفتن. (امثال و حکم دهخدا):
ازبهر آن که تا بره گیری اگر مرا
ای بی تمیز مر دگری را مشو بره.
ناصرخسرو.
|| (اِخ) برج حَمَل که محل شرف آفتاب است، وقتی که آفتاب در برج حَمَل باشد موسم بهار شروع میشود. (غیاث) :
بفرمود تا بر سر میسره
بتابند چون آفتاب از بره.فردوسی.
ز برج بره تا ترازو جهان
همی تیرگی دارد اندر نهان.فردوسی.
بتابید زآن سان ز برج بره
که گیتی جوان گشت ازو یکسره.فردوسی.
بنمود چون ز برج بره آفتاب روی
گلها شکفت بر تن گلبن بجای موی.
منوچهری.
جدی مفتون خوشهء گندم
بره مذبوح خنجر بهرام.انوری.
زیر دونان نشین که گاو فلک
به سه منزل فرود گاو و بره ست.خاقانی.
عریان ز حوض ماهی سوی بره روان شد
همچون بره برآمد پوشیده صوف اصفر.
خاقانی.
بره زینسو ترازوی زآن سو
چرب و خشکی از این میان برخاست.
خاقانی.
این جرأت از کجاست که با چون تو راعیی
در مرغزار چرخ چراند همی بره.
ظهیر (از شرفنامهء منیری).
آهوی آتشین دم چون از بره برآید
کافور خشک گردد با مشک تر برابر.
فصیحی.
در بر بره ای صنم آهوی زر چراخور است
جام طلب بر قمر بیخ هلال درخور است.
بدر شاشی (از شرفنامهء منیری).
- برهء فلک؛ برج حَمَل. (برهان).
- خانهء بره؛ برج حَمَل.
|| (اِ) ابره و روی قبا و کلاه و امثال آن. (برهان). مخفف ابرهء جامه، که رویهء جامه باشد. (آنندراج) :
عارضش را جامه پوشیده ست نیکوئی و فر
جامه ای کآن را بره مشک است و آتش آستر.(4)
عنصری (از آنندراج).
|| کاردی که بدان شاخه های درخت رَز را می برند. (ناظم الاطباء).
(1) - در پهلوی: وَرَّک، ایرانی قدیم: وَرْمَکَ، سنسکریت: وُرَنَ. (از حاشیهء معین بر برهان قاطع).
(2) - ایهام به معنی برج هم دارد.
(3) - از صورت این بیت چنان ظاهر است که مصراع دوم آن اشاره به قصهء مثلی است، لیکن در جایی ندیدم. (امثال و حکم دهخدا).
(4) - ن ل: جامه ای کش ابره از مشک است و زآتش آستر، و در این صورت شاهد نیست.